Regi Rotberto sic praesul Adalbero scribo,
Presulis in senio. Fratrum Laudunicus ordo,
Flos iuuenum fructusque senum, te mente salutat.
In tabulis describe tui per singula cordis,
5 Quanta Deus tibi concessit, uel qualia misit;
Dispice si merito, quid uerum sit trutinando.
Patres namque tui longe: rex, induperator;
Lac tibi suggenti dat nutrix induperatrix;
Mundus adhuc puero dominum metatur, et omnis
10 Congaudet, plaudit manibus, letatur et obtat
In regem sibi, mox concordi uoce coronat:
Prestolatur in hoc ueniant ut tempora pacis.
Lubrica tunc adolescentis transiuit et aetas;
Flore iuuentutis tua iam resplendet imago;
15
Debilis in nulla membrorum parte uideris;
Quamuis more grauis, tamen es cum robore leuis;
Laetatur uulgus; gaudent etiam sapientes.
Plurima sub pedibus tibi fortia regna iugauit.
20 Quid quereris? quid fraudauit? quid dicere mussas?
Rex
Quod genus attribuit, dirimit non ulla uoluntas;
Stemmata nobilium descendunt sanguine regum;
Regibus et ducibus bona laus est nobilis ortus.
De forma satis est et de uirtute locutum:
25 Est animae uirtus potior quam corporis ulla.
Praesul
Dicendi spatium petimus modo, nilque reponas;
Pace tua, pie rex, quae sunt dicenda precamur
Ne spernas, in me quia uiscera contremuerunt.
Multas cor merens lacrimas, suspiria prodit
30 Os tremulum, facies suffert nec dicere crispa;
Corporis hic, uultus, uocis, moderatio nulla.
Versibus exiguis tantum temptabo dolorem.
Scripta patent, celebres quae mittunt Crotoniate;
Desuper est titulus: Lex antiquissima, scriptus;
35 Praecipiunt: ui cogatur quod sponte negatur.
Vt placet imperio, sic se transfformet et ordo;
Rusticus ille piger, deformis et undique turpis
Pulchra cum gemmis ditetur mille corona.
Iuris custodes cogunt portare cucullas:
40 Orent, inclinent, taceant, uultusque reponant.
Nudi pontifices sine fine sequantur aratrum,
Carmina cum stimulo primi cantando parentis.
Praesulis et si forte locus uacet, intronizentur
Pastores ouium, nautae, quicumque sit ille.
45 Sit tamen hoc presubtili ratione cauendum:
Nullus episcopium, diuina lege peritus,
Temptet, sed sacris scripturis euacuatus,
Et studiis nec quem constrinserat una dierum;
Alfabetum sapiat digito tantum numerare.
50 Hi proceres, preceptores hos mundus adoret,
Et iubent ut celebres nec reges excipiantur.
Excludantur et hi quos sola scientia comit,
Christi conseruos, et quos sapientia nutrit,
Et quibus apparent introductoria sane
55 Doctrinae, quae depromit post terga cicatrix.
Sacrae si magnus fidei surrexerit error,
Omnis censura conuentus sint alieni.
Consultu regis hi praecidantur ab omni:
Omnibus egressis, thalamum post ostia seruent.
60 Precipiunt coram, sed clam cum fraude susurrant.
Regula si stabilis diuum permanserit ista,
Disciplina, uigor, uirtus, mox et decor omnis,
Aecclesiae fulgor, pauco sub tempore uerget.
Puplica res, quae sic, plane sic, ducitur, aeque,
65 Legibus extinctis, ducetur ad ultima mortis:
Luxus et incestus, furtum, tunc caetera surgent;
Libertas deliquendi, tunc crimina stabunt.
Hoc solum rutilo preceptum scribitur auro:
Vt procurator regis, mundana ministrans,
70 Sit piger, ignauus, modica uirtute repletus;
Hic aliena petat, repetat sua, nil tribuendo,
Et iugiter maneat diuisus sorte iugali,
Ni regis heredipetae non spes sibi constet.
Est antiqua patrum tradunt consueta uoluntas,
75 Vt casti, sobrii sint custodes thalamorum:
Qui nescit molere, regi sit carior ille.
Caesaris his maiora iubet descriptio magni:
Deuiet ille sacer de sede monasticus ordo;
Vxores ducant pulchras et prelia temptent.
80 Territus edictis, meditans quo tendere possem,
Rectores rerum placet accersire mearum.
Omnia, singultu guttur quatiente, reuolui,
Legibus esse piis credens omnino remota,
Priscis temporibus quia non audita fuerunt.
Vsibus exceptis procuratoribus aptis,
85 Mittere proponunt mox explorare magistrum:
Gallia fert monachos quos patrum regula nutrit;
Ad monachos monachus transmittatur C …..
Hic sapiens, hic est sollers, uerboque fidelis;
Qui solitus semper leges seruare paternas;
90 Flectere scit prudens animosos ad pietatem.
Consilium cautum sequitur, non est mora, factum:
Vespere progreditur, tunc mane reuertitur ad nos,
Et festinus equi spumantia colla reliquit.
« Quo quo quo praesul, bona nutrix, heus, puer, uxor? »
95 Est incompositus, posita iam ueste priori;
Pilleus excelsus, de pelle Libystidis ursae,
Et uestis, crurum tenus talaris adempta,
Finditur anterius, nec parcit posteriori.
Ilia baldringo cingit strictissima picto,
100 Multiplices et res multae per cingula pendent:
Arcus cum faretra, forceps et malleus, ensis,
Ignitusque silex, ferrum quatiens, simul ilex.
Ossa superficiem stringit diffusa deorsum;
Saltibus inpressam pungunt calcaria terram;
105 Coepit summa pedum contortis tendere rostris.
Ingreditur, noti fratres quem nosse laborant;
Concurrunt ciues, et larga palatia complent.
Pontificem sic deformis tunc sistitur ante:
« Esne meus monachus tu quem misi C…..? »
110 Pugnos declinat, cubitos extendit in altum,
Erexit cilium, torquens cum lumine collum:
« Miles nunc; monachus diuerso more manebo;
Non ego sum monachus, iussu sed milito regis;
Nam dominus meus est rex Oydelo Cluniacensis; »
115 « Tune cata to siopomenon causam meditaris? »
« In studiis memini formarum nosse figuras;
Non tua praepediat nos indignatio feruens;
Praeceptum domini liceat cum pace referre.
Sarra – nimis gens – caenorum de more petulca
120 Regnum Francorum, manu ferroque subactum,
Occupat, et rodit quicquid sibi Gallia nutrit.
Vndique terra rubet roseo madefacta liquore;
Sanguine torrentes nimia de cede redundant.
Aecclesiae labor, interius decus omne dicatum,
125 Corpora sanctorum uolitant conspersa per auras;
Sunt auium, sunt iam consortia facta leonum.
Vastat episcopium cum strage Turoniacense;
Martinus plorat, tutorem clamitat idem;
Oidelo compatitur, simili qui iure tenetur.
130 Hic Romam petiit monachis orare salutem.
Conscendunt uoces, fremitum dant Cluniacenses;
Clamant atque monent subito: « Dispone, magister,
Arma subire tuis, et quae praeponere debent,
Quae sint exterius et quae sint interiora. »
135 « Lunaris pendere prius debet tua pelta;
Insuper adponas tibi trilicemque loricam;
Lubrica sustineant galeam cinctoria lumbi;
Vinciat atque caput corrigia floribus acta.
Spicula post tergum teneas tu, dentibus ensem .»
140 Et cogit iuuenes lentos ascendere currus,
Atque senum praecipit equos conscendere turbam:
« Ascendant asinum bini, denique camelum;
Si non sufficiunt, bubalum conscendite terni. »
Milia mille uiri procedunt: ante quirites.
145 Res agitur, ferroque ternis prolata diebus.
Signifer in medio properus non stertere coepi;
Dissutis malis flatum pugnando reieci.
Nescio per superos manibus quot milia straui;
Iupiter ille duos numerat meliore lapillo.
150 Tertius ille deo Marti non rite dicatur:
Cuspide trusus equo, uexillum turpe reliqui;
Cum reliquis fugiens genitalia regna petiui.
Haec patrata scias in prima luce decembris;
Hoc itidem Martis temptabitur ante kalendas.
155 Militiae princeps ad te nos Oydelo mittit:
Te dominum monachorum bellicus ordo salutat;
Admonet inuitans acies ut bella perornes;
Agmine conseptus mandatum concitus imple.
Armis te decet ante mori quam rura colendo.
160 Mittere perplures quam frondes Asia spondet,
Africa nigra maris quot littus arenas,
Pars Europa minus non iactat tertia mundi.
— Quid tibi uis, rabies, tetris dignissima claustris?
Figite per corpus, fugiat ne liuidus, ungues.
165 — Crede mihi, non me tua uerba minantia terrent;
Plurima me docuit Neptanabus ille magister. »
Labitur aula tolis rutilat quo splendida fuluis.
Per partes scindunt uestem quam quisque tenebat
Crede, reuera dehinc, super his nec falsa notaui:
170 Ordinis est igitur haec transformatio regni.
Vnusquisque potest aliis coniungere rebus
Sese; quod natura negat, sapientia monstrat.
Spes iuuenum uentura dies qui discere nolunt,
Causa senum sine spe pueriles plangere cursus.
175 Omnibus in rebus, si sollers, omnia scirem!
Heu! miser, insipiens, quod me nunc penitet, urget!
Non rastros noui, nec tristia proelia uidi:
Res mala: quod scio, despiciunt; quod nescio, quaerunt.
Si sic contigerit, uacuus, sufflabo fauillas;
180 Aut regis cineres, aut nostras flabo camenas.
Rex
Si Musas celebres, clament: musarde sacerdos.
Praesul
Persius indignans promet: tu lusca sacerdos.
Qui legit, sapit officium musae, sine musis.
Velle bonum sacris sit delectare loquelis,
185 Instanter capiens, horum non immemor unquam,
Iustis inueniar similis, hoc iudico semper.
Eligo nosse Deum cunctis proferre. Quod opto,
Prospera si tibi sunt, te non pigeat reminisci,
Rex regum temet quanto ditauit honore;
190 Munera concessit pius omnibus his meliora,
Dans intellectum quae sit sapienta uera,
Per quem scire potes quae sunt caelestia semper.
Quid sit Hierusalem debes tu scire superna,
Quid lapides, muri, portae, structura quid illa,
195 Et quibus illa manens sit ciuibus aedificata.
Ordine distincto regitur, non milite pauco:
Ast aliis alios praefert discreta potestas.
Singula dissolui, propter fastiia longum.
Rex
Scire meum nihil est, semper sit numinis almi;
200 Mens humana Deo semper uicina uidetur;
Non se nosse ualet qui non uult scire super se.
Illa potens est Hierusalem puto uisio pacis;
Rex regum regit hanc, dominus dominatur et illi;
Eius cum partes sibi diuidit, est in idipsum.
205 Porta nitens aliquo non clauditur ulla metallo;
Hic muri sunt absque petris, lapides sine muris;
Viui sunt lapides, aurum uiuit platearum;
Splendidius rutilans obrizo creditur auro.
Ciuibus angelicis, hominum struitur quoque turmis;
210 Pars quedam regnat, quedam pars altera spirat.
Hoc tantum scio, sed super his maiora requiro.
Praesul
Assiduus lector sibi plurima nosse perobtat;
Torpens et tardus solet inmemor esse priorum.
Rex, Augustini libros, dilecte, revolue:
215 Vrbs excelsa Dei quae sit dixisse probatur.
Rex
Inco – precor, mihi dic, praesul, qui sunt ibi – latus,
Princi – pares et qui si sunt et in ordine – patus.
Praesul
Quere Dionisium qui dicitur Arcopagita:
Ille duos super his desudat seribere libros.
220 Praesul et ille sacer loquitur Gregorius inde,
Iob magnae scrutans fidei Moralia regis;
Idem sermonem complens explanat aperte;
Hic et Ezechielis super his in fine patenter,
Hoc apices ipso quos Gallia dante recipit.
225 Visibus humanis non est prelatio talis.
Quae sit dicemus post haec; intentio nostra
Mistica. Distinctus disponitur ordo supernus,
Cuius ad exemplar terrenus fertur haberi.
Aecclesiae ueteris populi sub lege ministros,
Nomine quae perfunctorio sinagoga uocatur;
230 Per Moysen Deus instituit quos ordine rexit.
Historiae narrant sacre qui constituantur.
Aecclesiae regnum caelorum dicitur ordo,
In qua disposuit mundos Deus ipse ministros,
Et noua lex inibi colitur sub principe Christo.
235 Hoc et pontificum fixit censura fidelis:
Qualiter, et quales a quis, ibi constituantur.
Aecclesiae status hinc fruitur si pace quieta,
Ipsum legibus necesse est aptare duabus,
Virtutum quas distribuit discretio mater.
240 Lex diuina suis partes non diuidit ullas;
Forma eos omnes aequali conditione,
Quamuis dissimiles pariat natura uel ordo;
Non minor artificis quam regis natus erilis.
Hos pia lex omni mundana sorde sequestrat.
245 Non scindunt terram, nec stant post terga iuuencum;
Vitibus, arboribus, uix hortis infamulantur.
Non sunt carnifices, caupones, necne subulci,
Hircorum sectatores, non opiliones;
Nec cribant cererem, hos non coquit uncta lebeta;
250 Terga suum per dorsa boum non serpere cogunt;
Non sunt lautores, contemnunt feruere uestes.
Sed mentes purgare suas et corpora debent;
Moribus ornati, custodes sunt aliorum.
Lex aeterna Dei sic mundos precipit esse;
255 Iudicat expertos seruilis conditionis.
Hos Deus assciuit seruos sibi; iudicat ipse;
Castos et sobrios de caelis clamitat esse.
Omne genus hominum precepto subdidit illis;
Princeps excipitur nullus, cum dicitur: omne.
260 Quos iubet ut doceant sectam seruare fidelem,
Et mergi doctos sacri sic fonte lauacri;
Constituit medicos si uulnera conputruerunt,
Per quos sermonum cauteria sunt adhibenda.
Corporis ille sui sacramentum sanguinis atque
265 Iussit quo solus tractaret rite sacerdos:
Maxima commisit, quos se tractare rogauit.
Voce Dei quod promissum non esse negatum
Credimus et scimus; ni quos sua crimina pellunt,
In caelis primas debent conscendere sedes.
270 Hos decet euigilare, cibis et parcere multis,
Pro populi semperque suis orare ruinis.
Pauca super clero dixi, super ordine pauca;
Equales igitur sunt omnes conditione
Rex
Vna domus domini sic lege reuoluitur una?
Praesul
275 Res fidei simplex, status est sed in ordine triplex.
Lex humana duas indicit conditiones:
Nobilis et seruus simili non lege tenentur.
Nam primi duo sunt: alter regit, imperat alter;
Quorum precepto res puplica firma uidetur.
280 Sunt alii quales constringit nulla potestas,
Crimina si fugiunt quae regum sceptra coercent.
Hi bellatores, tutores aecclesiarum;
Defendunt uulgi maiores atque minores
Cunctos, et sese parili more tuentur.
285 Altera seruorum diuisio conditionum:
Hoc genus afflictum nil possidet absque dolore.
Quis abaci signis numerando retexere possit
Seruorum studium, cursus, tantosque labores?
Tesaurus, uestes, cunctis sunt pascua serui;
290 Nam ualet ingenuus sine seruis uiuere nullus.
Cum labor occurrit, sumptus et habere perobtant,
Rex et pontifices seruis seruire uidentur;
Pascitur a seruo dominus quem pascere sperat.
Seruorum lacrimae, gemitus non terminus ullus.
295 Triplex ergo Dei domus est, quae creditur una:
Nunc orant, alii pugnant, aliique laborant.
Quae tria sunt simul et scissuram non patiuntur;
Vnius offitio sic stant operata duorum;
Alternis uicibus cunctis solamina praebent.
300 Est igitur simplex talis conexio triplex;
Sic lex praeualuit, tunc mundus pace quieuit.
Tabescunt leges, et iam pax defluit omnis;
Mutantur mores hominum, mutatur et ordo.
Rex, tunc iure tenes lancem, tunc proregis orbem,
305 Procliuos noxis cum legum stringis habenis.
Rex
Iam caput ecce tuum candens imitatur olorem;
Haec natura senectutis dixisse probatur;
Te quoque non sanum talis natura coegit.
Praesul
Altera me stimulat, senio non deficit illa.
R<ex>
310 Quot homini dantur naturae, dic?
P<raesul>
Puto, binae;
Sed tamen his quam multiplices scis esse duabus.
Rex
Harum quae loquitur? Cuius sunt uerba? Repone.
Praesul
Gramaticus simplex, nedum dialecticus illex.
Rex
Nunc fac quod recolas studiorum pauca priorum.
Praesul
315 Qui paruum meminit, non obliuiscitur omnis.
Rex
Eius quae stimulat senio nescis reminisci?
Praesul
Dicere quae nollem, rex, infestando perurges.
Spiritus hic resonat; non me dementia torquet;
Si natura senum cogit, non culpor acute.
320 Naturae finem non ponunt arte periti:
Artificem quidam dicunt ignem sapientes;
Est alii(s) natura Dei praeclara uoluntas.
Nam natura Dei Deus est, hominum non sic.
Si uere Deus est, immutabilis idem;
325 Immutare suum; quod et est non desinit esse:
Natura summi Patris. Vnumquodque creatum
Sumit naturam cum primum suscipit ortum.
Corporibus quae iunguntur sensum patiuntur,
Quaedam: sunt aliae quedam quae non patiuntur,
330 Et si mutatur corpus, mutatur et illa.
Cum pereunte perit; quo permanet illa manente.
Iungitur haec incorporeis, sed et altera rebus;
Non pereunt illae quae corpore non sotiantur.
Res hominis natura duplex reddit duplicatas;
335 Corpore iunguntur homini, sed separe ductu.
Altera iungitur hac, sed et altera iungitur illac;
Quicquid erit contra non haec, non illa probatur.
Territa naturam uitans effatur asella:
Passio nec natura sapit, nec corporis ulla,
Vnam quae circa uersatur cognitionem.
340 Corporum natura aliam non percipit umquam,
Sed quam non nouit cognosci fertur ab illa.
Intellectibili sensu sunt haec capienda;
Sunt intellectus per quem noscuntur utraque.
Dico necessarium quod quaelibet exigit harum:
345 Argumenta necessario dicuntur et ista.
Rex
Cuncta necessariis argumentantur ab istis?
Praesul
Malleus alter adest, qui causa probabilis, hic est.
Inueni quod disposui; non immemor horum
Eloquor in presens, et quod pronuncio, uerum.
Rex
350 Quod non est uerum, non est fas dicere uerum;
Fabula non similat uerum, nec dicitur esse.
Praesul
En dixi uerum; scis non excedere uerum;
Nenia nulla meum nec fabula mulcet amorem;
Non sic gesta scias, sed cuncta geri potuisse.
355 Sistere cuncta uelim quamuis sub temate uero,
Hic tamen est extra quedam digressio causam;
Respicit ad causam, causam sed dicitur extra.
A proprio sensu non haec aliena uidetur;
Finis et offitium sapit; est non fabula, sed res.
360 Nunc pro lege Dei certando per omnia patris,
Legibus edocti, sapientes et moderati,
Praemia uel poenas querant ratione fideli,
Accipiant aequi uel quid patiantur iniqui;
De dubiis certent, de certis non dubitare;
365 Quae mala dissoluant, que sunt extrinsecus acta,
Oratoris inest tibi, rex, concessa facultas:
Nunc demonstra; tum deliberet ordo parentum,
Discutiens affirmate cum relligiosis
Iuditiis a quo possint res inficiari.
Iuditium quaeris iustorum; iura sequentur:
Est aequum. Digne sic finis iudicialis
375 Vtilitatis, honestatis, deliberationis;
Finis honestatis his sit quae distribuantur.
Sit quod preteritum sub temate iuditiali;
Demonstratius presens deliberet ipso,
Quae uentura putat: hoc iuris causa requirit.
Rex
Iuditium duplex sequitur correptio triplex:
Antea res quales nobis, translatio, finis,
Et coniecturae, quo discernantur, oportet;
380 Causa nec est indiuiduis, tamen est spetialis.
Praesul
Quatuor has non inuenies quas hicce requiris,
Sed status est unus, legum contraria sumens,
Et causam partemque suam puto desuper esse.
Rite pedes posui; surgit dum figitur alter;
385 Aestimo quod tetigi non a ratione recessi.
Pandere non moriens nos haec natura coegit;
Immerito culpor, haec ui quia dicere cogor.
Quid tibi peccaui? naturae iura repleui.
Digne tristaris qui rex seruire iuberis:
390 Francorum primus tu seruus in ordine regum;
Hic male turbatur, qui non sua uerba ueretur.
Rex
Regnum Francorum reges sub tempore patrum
Subiugat et semper sublimi pollet honore;
Regum sceptra patrum nullius sceptra coercent.
395 Quique regit, gaudent uirtutibus, imperat aeque
Nouimus imperium iam regibus esse fugatum.
Gratia nunc Summo per quem regnare peropto;
Non meritis concedo meis, sed laude perhemni;
Gloria, laus et honor, uirtus sit cuncta regenti,
400 Poplitibus flexis suplex quem semper adoro,
Vt nobis liceat leges seruare paternas.
Lex est una uetans quae corrigit inter utrasque;
Altera permitit, iubet altera, suntque minores;
Iudico maiorem quam tradunt posteriorem,
405 Vtile quaeque necessarium conferre uidetur.
Adres pertineat plures, quae semper honeste
Fortior et quecunque grauissima sit teneamus.
Iudicet omnipotens mecum diuina sit illa.
Vndique pax bona post certamina, postque labores,
410 Et status aecclesiae per se sua iura tenebit;
Descriptas et non alias res puplica leges.
Possideant sua regna Basilius et Benedictus;
Obseruent, teneant quicquid sua regna iubebunt.
Pontifices unquam celebrent non rura deinceps,
415 Si sua iura tenent; si non, ruralia curent.
Iustitiae regimen noster non audeat ordo
Linquere, sed totios semper se nisibus abtet,
Constituat iustos et non pro lege capaces
Rectores inopum, miserum nec non uiduarum.
420 Nullus ad aecclesiam noctis nisi tempore pergat
Ire semel; liceat cunctis orare diebus.
Iudicet, expectet presentes atque futuros;
Pro meritis omnes assumant; emolumentum
Excipiat solus uestra cum pace fidelis.
425 Septenas liceat laudes proferre per horas;
Hostia cum uotis. Sit haec promissio patris.
Cum Ligeris calabros temptabit lingere campos,
Et torrens Tigris hispania coeperit arua,
Ehtna rosas cum producet, uel lilia stagnum,
430 Talia si ueniant, tunc haec uentura timeto.
Gratia confirmet te, presul Adalbero, Christi,
Nostra simul merito, regali munere dignus,
Non quia deliras, sed nobis allegorizas.