→ Italiano Eginardo
Vita Karoli

Edizione di riferimento:
Eginhard, Vie de Charle Magne
Texte, traduction et notes sous la direction de Michel Sot et Christiane Veyrad-Cosme
Les Belles Lettres, Les classiques de l’Histoire au Moyen Âge, Paris 2015.
Ho naturalmente tenuto conto anche dell’ed. curata da Paolo Chiesa (vedi → presentaz. generale).

I titoli dei singoli capitoli furono aggiunti da Valafrido Strabone (808/809 - 849) poco dopo la morte dell’autore. La divisione in capitoli numerati risale all’edizione del 1667 curata da Frédéric Bessel. Non sempre le due divisioni coincidono.
Ho messo dei titoli fra parentesi quadre per i capitoli che non ne hanno.

Ho aggiunto di mia mano alcune Note molto sintetiche, con informazioni prese dalle due ed. citate e da altre fonti.

  1. De Meroingis qui multo tempore Francis vano regum nomine imperaverunt
  2. De Karolo maiore domus
    — De Pippino et Karlomanno filiis eius
  3. Quomodo post Hildericum Pippinus rex constituitur et quamdiu regnavit, et de morte eius ac divisione regni inter Karolum et Karlomannum filios eius
    — De obitu Karlomanni et initiis Karoli
  4. [Nessuna notizia su nascita e infanzia]
  5. Qualiter bellum Aquitanicum terminavit
  6. Bellum contra Longobardos quomodo susceptum est et peractum
  7. Belli Saxonici difficultas, diuturnitas et consummatio
  8. De diligentia et magnanimitate Karoli
  9. Quid in Hispania fecerit et de plaga quam in exercitu eius Vascones fecerunt
  10. Britones et Beneventani subacti
  11. De bello Boarico facile consopito
  12. Quomodo Wilzi subiugati sunt
  13. Superbia Hunorum qua instantia perdomita sit et de Erici vel Geroldi ducum decessu
  14. Bellum contra Nordmannos qua occasione susceptum sit et sopitum
  15. Quantum Karoli regno Francorum suo labore adiecerit
  16. Quomodo exterarum gentium societatem et acquirere studuit et servare
  17. Quibus in locis mira opera ad decorem vel munimen regni sui molitus est
  18. [Introduzione alla parte successiva dell’opera]
    — Repetitio de domestica eius vita et quas uxores vel concubinas quosque ex eis filios vel filias habuerit et quomodo eos insituerit, et de matre simul ac sorore eius
  19. [Educazione dei figli e delle figlie]
    — Qui de filiis eius ante mortem ipsius obierint et qua filium ac filias Pippini filii sui pietate nutrierit, et quam curam filiorum ac filiarum suarum habuerit
  20. De duabus coniurationibus contra eum factis celeriter et iuste terminatis
  21. [Amore per gli stranieri]
  22. De habitudine corporis eius
    — Quibus excitamentis praecipue sit delectatus
  23. Quibus indumentis uti solitus sit
  24. Cibi, potus ac dormitionis quod temperamentum habuerit et quid agere solitus sit inter vescentium
  25. De studiorum eius mirabili vigilantia
  26. Ornatus ecclesiae quantum ampliaverit
  27. In elemosinis fuerit quam profusus
    — Quo amore Romanam sedem coluerit et quomodo imperiali nomine sit sublimatus
  28. [Carlo eletto imperatore]
  29. De studio eius in legibus emendatis
    — Quibus noviter appellationibus menses annuos et ventos duodecim insigniverit
  30. Ludovicum filium suum qualiter imperialis potentiae ac nominis herede statuit
    — Obitus et sepultura Karoli Magni imperatoris
  31. [Sepolcro di Carlo Magno]
  32. De prodigiis quae proxime decessum eius praesagabant
  33. De divisionibus thesaurorum eius
    — Ut duas eorum partes locis sanctis delegaverit
    — Ad quid tercia pars deputata sit
    — Quid de capella sua et libris ordinaverit
    — De mensis tribus argenteis et quarta aurea

Torna su ↑

/90/

→ Italiano Einhardi praefatio

Questa Prefazione non compare in tutti i manoscritti; è possibile che lo stesso Eginardo abbia realizzato due versioni del testo, una diretta al re Ludovico, senza prefazione, un’altra destinata alla circolazione fra i dotti, con prefazione.
Il destinatario dovrebbe essere Gervardo, bibliotecario di Ludovico il Pio, il quale aggiunse al testo una dedica in esametri.
Nell’edizione di Sot e Veyrad-Cosme questa prefazione si trova in appendice al testo.

Vitam et conuersationem1 et ex parte non modica res gestas domini et nutritoris2 mei Karoli, excellentissimi et merito famosissimi regis, postquam scribere animus tulit, quanta potui breuitate conplexus sum, operam inpendens ut de his quae ad meam notitiam peruenire potuerunt nihil omitterem neque prolixitate narrandi noua quaeque fastidientium animos offenderem, si tamen hoc ullo mode uitari potest ut noua scriptione non offendantur qui uetera et a uiris doctissimis atque disertissimis confecta monumenta fastidiunt.

Et quamquam plures esse non ambigam qui, otio ac litteris dediti, statum aeui praesentis non arbitrentur ita neglegendum ut omnia penitus quae nunc fiunt uelut nulla memoria digna silentio atque obliuioni tradantur potiusque uelint, amore diuturnitatis inlecti, aliorum praeclara facta qualibuscumque scriptis inserere quam sui nominis famam posteritatis memoriae nihil scribendo subtrahere, tamen ab huiuscemodi scriptione non existimaui temperandum, quando mihi conscius eram nullum ea ueracius quam me scribere posse, quibus ipse interfui quaeque praesens oculata, ut dicunt, fide cognoui /92/ et utrum ab alio scriberentur necne liquido scire non potui. Satiusque iudicaui eadem cum aliis uelut communiter litteris mandata memoriae posterorum tradere quam regis excellentissimi et omnium sua aetate maximi clarissimam uitam et egregios atque moderni temporis hominibus uix imitabiles actus pati obliuionis tenebris aboleri.

Suberat et alia non inrationabilis, ut opinor, causa, quae uel sola sufficere posset ut me ad haec scribenda conpelleret, nutrimentum uidelicet in me inpensum et perpetua, postquam in aula eius conuersari coepi, cum ipso ac liberis eius amicitia. Qua me ita sibi deuinxit debitoremque tam uiuo quam mortuo constituit, ut merito ingratus uideri et iudicari possem si, tot beneficiorum in me conlatorum inmemor, clarissima et inlustrissima hominis optime de me meriti gesta silentio praeterirem patererque uitam eius, quasi qui numquam uixerit, sine litteris ac debita laude remanere.

Cui scribendae atque explicandae non meum ingeniolum, quod exile et paruum, immo poene nullum est, sed Tullianam par erat desudare facundiam. En tibi librum praeclarissimi et maximi uiri memoriam continentem, in quo praeter illius facta non est quod admireris, nisi forte quod, homo barbarus et in Romana locutione perparum exercitatus, aliquid me decenter aut commode latine scribere posse putauerim atque in tantam inpudentiam proruperim ut illud Ciceronis putarem /94/ contemnendum, quod in primo Tusculanarum libro, cum de Latinis scriptoribus loqueretur, ita dixisse legitur: mandare quemquam, inquit, litteris cogitationes suas, qui eas nec disponere nec inlustrare possit nec delectatione aliqua adlicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris.3 Poterat quidem haec oratoris egregii sententia me a scribendo deterrere, nisi animo praemeditatum haberem hominum iudicia potius experiri et haec scribendo ingenioli mei periculum facere quam tanti uiri memoriam mihi parcendo praeterire.

Torna su ↑

/2/

→ Italiano 1

De Meroingis qui multo tempore Francis vano regum nomine imperaverunt

Gens Meroingorum de qua Franci reges sibi creare soliti erant usque in Hildricum regem1 qui iussu Stephani Romani pontificis2 depositus ac detonsus3 atque in monasterium trusus est, durasse putatur. Quae licet in illo finita possit uideri, tamen iam dudum nullius uigoris erat, nec quicquam in se clarum praeter inane regis uocabulum praeferebat. Nam et opes et potentia regni penes palatii praefectos qui maiores domus4 dicebantur et ad quos summa imperii pertinebat, tenebantur. Neque regi aliud relinquebatur quam ut regio tantum nomine contentus5, crine profuso, barba summissa, solio resideret ac speciem dominantis effingeret, legatos undecumque uenientes audiret, eisque abeuntibus responsa /4/ quae erat edoctus uel etiam iussus, ex sua uelut potestate redderet; cum praeter inutile regis nomen et precarium uitae stipendium6 quod ei praefectus aulae prout uidebatur exhibebat, nihil aliud proprii possideret quam unam et eam praeparui reditus uillam, in qua domum et ex qua famulos sibi necessaria ministrantes atque obsequium exhibentes paucae numerositatis habebat. Quocumque eundum erat, carpento ibat, quod bubus iunctis et bubulco rustico more agente trahebatur7. Sic ad palatium, sic ad publicum populi sui conuentum8 qui annuatim ob regni utilitatem celebrabatur ire, sic domum redire solebat. At regni administrationem et omnia quae uel domi uel foris agenda ac disponenda erant praefectus aulae procurabat.

Torna su ↑

→ Italiano 2

De Karolo maiore domus

Quo officio tum cum Hildricus deponebatur, Pippinus pater Karoli regis iam uelut hereditario fungebatur. Nam pater eius Karolus1 qui tyrannos per totam Franciam dominatum sibi uindicantes obpressit et Sarracenos Galliam occupare temptantes duobus magnis proeliis2, uno in Aquitania apud Pictauium ciuitatem, altero iuxta Narbonam apud Birram fluuium, ita deuicit, ut in Hispaniam eos redire conpelleret, eundem magistratum a patre Pippino sibi dimissum egregie administrauit. Qui honor non aliis a populo dari consueuerat, quam his qui et claritate generis et opum amplitudine ceteris eminebant.

→ Italiano De Pippino et Carlomanno filiis eius

Hunc cum Pippinus pater Karoli regis ab auo et patre sibi et fratri Karlomanno relictum, summa cum eo concordia diuisum3, /6/ aliquot annis uelut sub rege memorato tenuisset, frater eius Karlomannus – incertum quibus de causis, tamen uidetur, quod amore conuersationis contemplatiuae succensus –, operosa temporalis regni administratione relicta, Romam se in otium contulit, ibique habitu permutato monachus factus in monte Soracte apud ecclesiam beati Siluestri constructo monasterio, cum fratribus secum ad hoc uenientibus per aliquot annos optata quiete perfruitur. Sed cum ex Francia4 multi nobilium ob uota soluenda Romam sollemniter commearent et eum uelut dominum quondam suum praeterire nollent, otium, quo maxime delectabatur, crebra salutatione interrumpentes locum mutare conpellunt. Nam huiuscemodi frequentiam cum suo proposito officere uidisset, relicto monte in Samnium prouinciam ad monasterium sancti Benedicti situm in castro Casino secessit et ibi quod reliquum erat temporalis uitae religiose conuersando conpleuit.

Torna su ↑

→ Italiano 3

Quomodo post Hildericum Pippinus rex constituitur et quamdiu regnavit, et de morte eius ac divisione regni inter Karolum et Karlomannum filios eius.

Pippinus autem per auctoritatem Romani pontificis ex praefecto palatii rex constitutus, cum per annos XV aut eo amplius Francis solus imperaret, finito Aquitanico bello quod contra Waifarium1 ducem Aquitaniae ab eo susceptum per continuos nouem annos gerebatur, apud Parisios morbo /8/ aquae intercutis diem obiit2. Superstitibus liberis Karlo3 et Karlomanno, ad quos successio regni diuino nutu peruenerat. Franci siquidem facto sollemniter generali conuentu ambos sibi reges constituunt, ea conditione praemissa, ut totum regni corpus ex aequo partirentur, et Karolus eam partem, quam pater eorum Pippinus tenuerat, Karlomannus uero eam, cui patruus eorum Karlomannus praeerat, regendi gratia susciperet4.

Susceptae sunt utrimque conditiones, et pars regni diuisi iuxta modum sibi propositum ab utroque recepta est. Mansitque ista quamuis cum summa difficultate, concordia, multis ex parte Karlomanni societatem separare molientibus, adeo ut quidam eos etiam bello committere sint meditati. Sed in hoc plus suspecti quam periculi fuisse ipse rerum exitus adprobauit, cum defuncto Karlomanno uxor eius et filii5 cum quibusdam qui ex optimatum eius numero primores erant, Italiam fuga petiit et nullis existentibus causis, spreto mariti fratre, sub Desiderii regis Langobardorum patrocinium se cum liberis suis contulit.

→ Italiano De obitu Karlomanni et initiis Karoli.

Et Karlomannus quidem post administratum communiter biennio regnum morbo decessit; Karolus autem fratre defuncto consensu omnium Francorum rex constituitur.

Torna su ↑

→ Italiano 4

[Nessuna notizia su nascita e infanzia]

De cuius natiuitate1 atque infantia uel etiam pueritia, quia neque scriptis usquam aliquid declaratum est neque /10/ quisquam modo superesse inuenitur qui horum se dicat habere notitiam, scribere ineptum iudicans, ad actus et mores ceterasque uitae illius partes explicandas ac demonstrandas omissis incognitis transire disposui, ita tamen ut primo res gestas et domi et foris, deinde mores et studia eius, tum de regni administratione et fine narrando, nihil de his quae cognitu uel digna uel necessaria sunt praetermittam.

Torna su ↑

→ Italiano 5

Qualiter bellum Aquitanicum terminavit

Omnium bellorum quae gessit, primo Aquitanicum, a patre inchoatum sed nondum finitum, quia cito peragi posse uidebatur fratre adhuc uiuo etiam et auxilium ferre rogato, suscepit. Et licet eum frater promisso frustrasset auxilio, susceptam expeditionem strenuissime exsecutus non prius incepto desistere aut semel suscepto labori cedere uoluit quam hoc quod efficere moliebatur perseuerantia quadam ac iugitate perfecto fine concluderet. Nam et Hunoldum qui post Waifarii mortem Aquitaniam occupare bellumque iam poene peractum reparare temptauerat, Aquitaniam relinquere et Wasconiam petere coegit. Quem tamen ibi consistere non sustinens transmisso amne Garonna, et aedificato castro Frontiaco1 Lupo Wasconum duci2 per legatos mandat ut perfugam reddat; quod ni festinato faciat bello se eum expostulaturum. /12/ Sed Lupus saniori usus consilio non solum Hunoldum reddidit, sed etiam se ipsum cum prouincia cui praeerat eius potestati permisit.

Torna su ↑

→ Italiano 6

Bellum contra Longobardos quomodo susceptum est et peractum

Conpositis in Aquitania rebus eoque bello finito, regni quoque socio iam rebus humanis exempto, rogatu et precibus Hadriani Romanae urbis episcopi1 exoratus, bellum contra Langobardos suscepit.

Quod prius quidem et a patre eius Stephano papa supplicante cum magna difficultate susceptum est, quia quidam e primoribus Francorum cum quibus consultare solebat, adeo uoluntati eius renisi sunt, ut se regem deserturos domumque redituros libera uoce proclamarent2. Susceptum tamen est tunc contra Haistulfum regem3 et celerrime conpletum. Sed licet sibi et patri belli suscipiendi similis ac potius eadem causa subesse uideretur, haud simili tamen et labore certatum et fine constat esse conpletum. Pippinus siquidem Haistulfum regem paucorum dierum obsidione apud Ticenum4 conpulit et obsides dare et erepta Romanis oppida atque castella restituere atque ut reddita non repeterentur sacramento fidem facere. Karolus uero post inchoatum a se bellum non prius destitit quam et Desiderium regem5, quem longa obsidione fatigauerat, /14/ in deditionem susciperet, filium eius Adalgisum6, in quem spes omnium inclinatae uidebantur, non solum regno sed etiam Italia excedere conpelleret, omnia Romanis erepta restitueret, Hruodgausum7 Foroiuliani ducatus praefectum res nouas molientem opprimeret totamque Italiam suae ditioni subiugaret subactaeque filium suum Pippinum regem8 inponeret.

Italiam intranti quam difficilis Alpium transitus9 fuerit quantoque Francorum labore inuia montium iuga et eminentes in caelum scopuli atque asperae cautes superatae sint, hoc loco describerem, nisi uitae illius modum potius quam bellorum quae gessit euentus memoriae mandare praesenti opere animo esset propositum. Finis tamen huius belli fuit subacta Italia et rex Desiderius perpetuo exilio deportatus et filius eius Adalgisus Italia pulsus et res a Langobardorum regibus ereptae Hadriano Romanae ecclesiae rectori restitutae.

Torna su ↑

→ Italiano 7

Belli Saxonici difficultas, diuturnitas et consummatio

Post cuius finem Saxonicum quod quasi intermissum uidebatur repetitum est1. Quo nullum neque prolixius neque atrocius Francorumque populo laboriosius susceptum est, quia Saxones sicut omnes fere Germaniam incolentes nationes, et natura feroces et cultui daemonum dediti nostraeque religioni contrarii neque diuina neque humana iura uel polluere uel transgredi inhonestum arbitrabantur. Suberant et causae, quae cotidie pacem /16/ conturbare poterant: termini uidelicet nostri et illorum poene ubique in plano contigui, praeter pauca loca in quibus uel siluae maiores uel montium iuga interiecta utrorumque agros certo limite disterminant. In quibus caedes et rapinae et incendia uicissim fieri non cessabant. Quibus adeo Franci sunt irritati ut non iam uicissitudinem reddere, sed apertum contra eos bellum suscipere dignum iudicarent.

Susceptum est igitur aduersus eos bellum quod magna utrimque animositate, tamen maiore Saxonum quam Francorum damno, per continuos triginta tres annos2 gerebatur. Poterat siquidem citius finiri si Saxonum hoc perfidia pateretur. Difficile dictu est quoties superati ac supplices regi se dediderunt, imperata facturos polliciti sunt, obsides qui imperabantur absque dilatione dederunt, legatos qui mittebantur susceperunt, aliquoties ita domiti et emolliti ut etiam cultum daemonum dimittere et Christianae religioni se subdere uelle promitterent. Sed sicut ad haec facienda aliquoties proni, sic ad eadem peruertenda semper fuere praecipites, ut non sit satis aestimare ad utrum horum faciliores uerius dici possint, quippe cum post inchoatum cum eis bellum uix ullus annus exactus sit quo non ab eis huiuscemodi facta sit permutatio.

Sed magnanimitas regis ac perpetua tam in aduersis quam in prosperis mentis constantia, nulla eorum mutabilitate uel uinci poterat uel ab his quae agere coeperat defatigari. Nam numquam eos huiuscemodi aliquid perpetrantes inpune ferre passus est, quin aut ipse per se ducto aut per comites suos misso exercitu perfidiam ulcisceretur et dignam ab eis poenam exigeret3, usque dum omnibus qui resistere solebant profligatis et in suam potestatem redactis decem /18/ milia hominum ex his qui utrasque ripas Albis fluminis incolebant cum uxoribus et paruulis sublatos transtulit et huc atque illuc per Galliam et Germaniam multimoda diuisione distribuit4. Eaque conditione a rege proposita et ab illis suscepta tractum per tot annos bellum constat esse finitum ut abiecto daemonum cultu et relictis patriis caerimoniis Christianae fidei atque religionis sacramenta susciperent et Francis adunati unus cum eis populus efficerentur.

Torna su ↑

→ Italiano 8

De diligentia et magnanimitate Karoli

Hoc bello licet per multum temporis spatium traheretur, ipse non amplius cum hoste quam bis acie conflixit, semel iuxta montem qui Osneggi dicitur, in loco Theotmelli nominato et iterum apud Hasam fluuium, et hoc uno mense, paucis quoque interpositis diebus. His duobus proeliis hostes adeo profligati ac deuicti sunt, ut ulterius regem neque prouocare neque uenienti resistere, nisi aliqua loci munitione defensi auderent. Plures tamen eo bello tam ex nobilitate Francorum quam Saxonum et functi summis honoribus uiri consumpti sunt. Tandemque anno tricesimo tertio finitum est, cum interim tot ac tanta in diuersis terrarum partibus bella contra Francos et exorta sint et sollertia regis administrata, ut merito intuentibus in dubium uenire possit utrum in eo aut laborum patientiam aut felicitatem potius mirari conueniat. Nam biennio ante Italicum hoc bellum sumpsit exordium, et cum sine intermissione gereretur, nihil tamen ex his quae aliubi erant gerenda dimissum aut ulla in parte ab aeque operoso certamine cessatum est.

/20/ Nam rex, omnium qui sua aetate gentibus dominabantur et prudentia maximus et animi magnitudine praestantissimus, nihil in his quae uel suscipienda erant uel exsequenda aut propter laborem detractauit aut propter periculum exhorruit. Verum unumquodque secundum suam qualitatem et subire et ferre doctus nec in aduersis cedere nec in prosperis falso blandienti fortunae adsentiri solebat.

Torna su ↑

→ Italiano 9

Quid in Hispania fecerit et de plaga quam in exercitu eius Vascones fecerunt

Cum enim assiduo ac poene continuo cum Saxonibus bello certaretur, dispositis per congrua confiniorum loca praesidiis, Hispaniam quam maximo poterat belli apparatu adgreditur. Saltuque Pyrinei superato, omnibus quae adierat oppidis atque castellis in deditionem acceptis, saluo et incolomi exercitu reuertitur, praeter quod in ipso Pyrinei iugo Wasconicam perfidiam parumper in redeundo contigit experiri. Nam cum agmine longo ut loci et angustiarum situs permittebat porrectus iret exercitus, Wascones in summi montis uertice positis insidiis – est enim locus ex opacitate siluarum quarum ibi maxima est copia, insidiis ponendis oportunus – extremam impedimentorum partem et eos qui nouissimi agminis incedentes subsidio praecedentes tuebantur, desuper incursantes in subiectam uallem deiciunt. Consertoque cum eis proelio usque ad unum omnes interficiunt ac direptis impedimentis, noctis beneficio quae iam instabat protecti summa cum celeritate in diuersa disperguntur. Adiuuabat in hoc facto Wascones et leuitas armorum et loci in quo res gerebatur situs. Econtra Francos et armorum grauitas et loci iniquitas per omnia Wasconibus reddidit inpares. /22/ In quo proelio Eggihardus regiae mensae praepositus, Anshelmus comes palatii et Hruodlandus Brittannici limitis praefectus cum aliis conpluribus interficiuntur1 Neque hoc factum ad praesens uindicari poterat, quia hostis re perpetrata ita dispersus est ut ne fama quidem remaneret ubinam gentium quaeri potuisset.

Torna su ↑

→ Italiano 10

Britones et Beneventani subacti

Domuit et Brittones1 qui ad occidentem in extrema quadam parte Galliae super litus oceani residentes dicto audientes non erant, missa in eos expeditione qua et obsides dare et quae imperarentur se facturos polliceri coacti sunt.

Ipse postea cum exercitu Italiam ingressus ac per Romam iter agens Capuam Campaniae urbem accessit atque ibi positis castris bellum Beneuentanis ni dederentur comminatus est. Praeuenit hoc dux gentis Aragisus2, filios suos Rumoldum et Grimoldum cum magna pecunia obuiam regi mittens, rogat ut filios obsides suscipiat seque cum gente imperata facturum pollicetur, praeter hoc solum si ipse ad conspectum uenire cogeretur. Rex utilitate gentis magis quam animi eius obstinatione considerata et oblatos sibi obsides suscepit, eique ut ad conspectum uenire non cogeretur pro magno munere concessit. Unoque ex filiis qui minor erat obsidatus gratia retento maiorem patri /24/ remisit. Legatisque ob sacramenta fidelitatis a Beneuentanis exigenda atque suscipienda cum Aragiso dimissis Romam redit. Consumptisque ibi in sanctorum ueneratione locorum aliquot diebus, in Galliam reuertitur.

Torna su ↑

→ Italiano 11

De bello Boarico facile consopito

Baioaricum deinde bellum et repente ortum et celeri fine conpletum est. Quod superbia simul ac socordia Tassilonis ducis1 excitauit, qui hortatu uxoris, quae filia Desiderii regis erat ac patris exilium per maritum ulcisci posse putabat, iuncto foedere cum Hunis2 qui Baioariis sunt ab oriente contermini, non solum imperata non facere, sed bello regem prouocare temptabat. Cuius contumaciam quia nimia uidebatur animositas regis ferre nequiuerat. Ac proinde copiis undique contractis Baioariam petiturus ipse ad Lechum amnem cum magno uenit exercitu. Is fluuius Baioarios ab Alamannis diuidit. Cuius in ripa castris conlocatis, priusquam prouinciam intraret animum ducis per legatos statuit experiri. Sed nec ille pertinaciter agere uel sibi uel genti utile ratus supplex se regi permisit, obsides qui imperabantur dedit, inter quos et filium suum Theodonem, data insuper fide cum iuramento quod ab illius potestate ad defectionem nemini suadenti adsentire deberet. Sicque bello, quod quasi maximum futurum uidebatur, celerrimus est finis inpositus.

Tassilo tamen postmodum ad regem euocatus neque redire permissus neque prouincia quam tenebat ulterius duci /26/ sed comitibus ad regendum commissa est.

Torna su ↑

→ Italiano 12

Quomodo Wilzi subiugati sunt

His motibus ita conpositis, Sclauis, qui nostra consuetudine Wilzi proprie uero id est sua locutione Welatabi dicuntur, bellum inlatum est. In quo et Saxones uelut auxiliares inter ceteras nationes quae regis signa iussae sequebantur, quamquam ficta et minus deuota oboedientia militabant. Causa belli erat quod Abodritos qui cum Francis olim foederati erant, adsidua incursione lacessebant nec iussionibus coerceri poterant.

Sinus quidam1 ab occidentali oceano orientem uersus porrigitur, longitudinis quidem inconpertae, latitudinis uero quae nusquam centum milia passuum excedat, cum in multis locis contractior inueniatur. Hunc multae circumsedent nationes, Dani siquidem ac Sueones2 quos Nordmannos uocamus et septentrionale litus et omnes in eo insulas tenent. At litus australe Sclaui et Aisti et aliae diuersae incolunt nationes, inter quos uel praecipui sunt quibus tunc a rege bellum inferebatur Welatabi.

Quos ille una tantum et quam per se gesserat expeditione ita contudit ac domuit ut ulterius imperata facere minime /28/ rennuendum iudicarent.

Torna su ↑

→ Italiano 13

Superbia Hunorum qua instantia perdomita sit et de Erici vel Geroldi ducum decessu

Maximum omnium quae ab illo gesta sunt bellorum praeter Saxonicum huic bello successit, illud uidelicet quod contra Auares siue Hunos1 susceptum est. Quod ille et animosius quam cetera et longe maiori apparatu administrauit. Unam tamen per se in Pannoniam – nam hanc prouinciam ea gens tum incolebat – expeditionem fecit, cetera filio suo Pippino2 ac praefectis prouinciarum, comitibus etiam atque legatis3 perficienda commisit. Quod cum ab his strenuissime fuisset administratum, octauo tandem anno conpletum est.

Quot proelia in eo gesta, quantum sanguinis effusum sit, testatur uacua omni habitatore Pannonia et locus in quo regia Kagani erat ita desertus ut ne uestigium quidem in eo humanae habitationis appareat. Tota in hoc bello Hunorum nobilitas periit, tota gloria decidit. Omnis pecunia et congesti ex longo tempore thesauri direpti sunt. Neque ullum bellum contra Francos exortum humana potest memoria recordari quo illi magis ditati et opibus aucti sint. Quippe cum usque in id temporis poene pauperes uiderentur, tantum auri et argenti in regia repertum, tot spolia pretiosa in proeliis sublata, ut merito credi possit hoc Francos Hunis iuste eripuisse quod Huni prius aliis gentibus iniuste eripuerunt.

Duo tantum ex proceribus Francorum eo bello perierunt: Ericus dux Foroiulanus in Liburnia iuxta Tharsaticam4 maritimam ciuitatem insidiis oppidanorum interceptus et Geroldus Baioariae praefectus in Pannonia, cum contra /30/ Hunos proeliaturus aciem strueret, incertum a quo, cum duobus tantum qui eum obequitantem ac singulos hortantem comitabantur, interfectus est. Ceterum incruentum poene Francis hoc bellum fuit et prosperrimum exitum habuit, tametsi diutius sui magnitudine traheretur.

Post quod et Saxonicum suae prolixitati conuenientem finem accepit. Boemanicum quoque et Linonicum, quae postea exorta sunt, diu durare non potuerunt. Quorum utrumque ductu Karoli iunioris5 celeri fine conpletum est.

Torna su ↑

→ Italiano 14

Bellum contra Nordmannos qua occasione susceptum sit et sopitum

Ultimum contra Nordmannos qui Dani uocantur, primo pyraticam exercentes, deinde maiori classe litora Galliae atque Germaniae uastantes, bellum susceptum est. Quorum rex Godofridus1 adeo uana spe inflatus erat ut sibi totius Germaniae promitteret potestatem. Frisiam quoque atque Saxoniam haud aliter atque suas prouincias aestimabat. Iam Abodritos uicinos suos in suam ditionem redegerat, iam eos sibi uectigales fecerat. Iactabat etiam se breui Aquasgrani ubi regis comitatus erat cum maximis copiis aduenturum. Nec dictis eius quamuis uanissimis omnino fides abnuebatur, quin potius putaretur tale aliquid inchoaturus nisi festinata fuisset morte praeuentus. Nam a proprio satellite interfectus et suae uitae et belli a se inchoati finem accelerauit.

Torna su ↑

/32/

→ Italiano 15

Quantum Karoli regno Francorum suo labore adiecerit

Haec sunt bella quae rex potentissimus per annos XLVII1 – tot enim annis regnauerat – in diuersis terrarum partibus summa prudentia atque felicitate gessit. Quibus regnum Francorum, quod post patrem Pippinum magnum quidem et forte susceperat, ita nobiliter ampliauit ut poene duplum illi adiecerit.

Nam cum prius non amplius quam ea pars Galliae, quae inter Rhenum et Ligerem oceanumque ac mare Balearicum iacet, et pars Germaniae, quae, inter Saxoniam et Danubium Rhenumque ac Salam fluuium qui Thuringos et Sorabos diuidit posita, a Francis qui Orientales dicuntur incolitur2 et praeter haec Alamanni atque Baioarii ad regni Francorum potestatem pertinerent, ipse per bella memorata primo Aquitaniam et Wasconiam totumque Pyrinei montis iugum et usque ad Hiberum amnem, qui, apud Nauarros ortus et fertilissimos Hispaniae agros secans, sub Dertosae ciuitatis moenia Balearico mari miscetur, deinde Italiam totam, quae ab Augusta Praetoria usque in Calabriam inferiorem, in qua Graecorum ac Beneuentanorum constat esse confinia, decies centum et eo amplius passuum milibus longitudine porrigitur, tum Saxoniam, quae quidem Germaniae pars non modica est et eius quae a Francis incolitur duplum in late habere putatur cum ei longitudine possit esse consimilis, post quam utramque Pannoniam et adpositam in altera Danubii ripa Daciam, Histriam quoque et Liburniam atque Dalmatiam, exceptis maritimis ciuitatibus quas ob amicitiam et iunctum /34/ cum eo foedus Constantinopolitanum imperatorem habere permisit, deinde omnes barbaras ac feras nationes quae, inter Rhenum ac Visulam fluuios oceanumque ac Danubium positae, lingua quidem poene similes, moribus uero atque habitu ualde dissimiles, Germaniam incolunt ita perdomuit, ut eas tributarias efficeret; inter quas fere praecipuae sunt Welatabi, Sorabi, Abodriti, Boemani; cum his namque bello conflixit; ceteras, quarum multo maior est numerus, in deditionem suscepit.

Torna su ↑

→ Italiano 16

Quomodo exterarum gentium societatem et acquirere studuit et servare

Auxit etiam gloriam regni sui quibusdam regibus ac gentibus per amicitiam sibi conciliatis.

Adeo namque Hadefonsum Galleciae atque Asturicae regem1 sibi societate deuinxit ut is, cum ad eum uel litteras uel legatos mitteret, non aliter se apud illum quam proprium suum appellari iuberet.

Scottorum quoque reges2 sic habuit ad suam uoluntatem per munificentiam inclinatos ut eum numquam aliter nisi dominum seque subditos et seruos eius pronuntiarent. Extant epistolae ab eis ad illum missae quibus huiusmodi affectus eorum erga illum indicatur.

Cum Aaron rege Persarum3, qui excepta India totum poene tenebat orientem, talem habuit in amicitia concordiam ut is /36/ gratiam eius omnium qui in toto orbe terrarum erant regum ac principum amicitiae praeponeret solumque illum honore ac munificentia sibi colendum iudicaret. Ac proinde cum legati eius, quos cum donariis ad sacratissimum Domini ac saluatoris nostri sepulchrum locumque resurrectionis miserat, ad eum uenissent et ei domini sui uoluntatem indicassent, non solum quae petebantur fieri permisit, sed etiam sacrum illum et salutarem locum ut illius potestati adscriberetur concessit4; et reuertentibus legatis suos adiungens, inter uestes et aromata et ceteras orientalium terrarum opes ingentia illi dona direxit, cum ei ante paucos annos eum quem tunc solum habebat roganti mitteret elefantum5.

Imperatores etiam Constantinopolitani, Niciforus, Michahel et Leo6, ultro amicitiam et societatem eius expetentes, conplures ad eum misere legatos. Cum quibus tamen propter susceptum a se imperatoris nomen et ob hoc, quasi qui imperium eis eripere uellet, ualde suspectus, foedus firmissimum statuit, ut nulla inter partes cuiuslibet scandali remaneret occasio. Erat enim semper Romanis et Graecis Francorum suspecta potentia. Unde et illud Graecum extat prouerbium: «Τὸν Φράνκον φίλον ἔχεις· γείτονα οὐκ ἔχεις.»7

Torna su ↑

/38/

→ Italiano 17

Quibus in locis mira opera ad decorem vel munimen regni sui molitus est

Qui cum tantus in ampliando regno et subigendis exteris nationibus existeret et in eiusmodi occupationibus assidue uersaretur, opera tamen plurima ad regni decorem et commoditatem pertinentia diuersis in locis inchoauit, quaedam etiam consummauit. Inter quae praecipua non inmerito uideri possunt basilica sanctae Dei genitricis1 Aquisgrani opere mirabili constructa et pons apud Mogontiacum in Rheno quingentorum passuum longitudinis2; nam tanta est ibi fluminis latitudo. Qui tamen uno antequam decederet anno incendio conflagrauit nec refici potuit propter festinatum illius decessum, quamquam in ea meditatione esset, ut pro ligneo lapideum restitueret.

Inchoauit et palatia operis egregii, unum haud longe a Mogontiaco ciuitate, iuxta uillam cui uocabulum est Ingilenheim, alterum Nouiomagi super Vahalem fluuium, qui Batauorum insulam a parte meridiana praeterfluit. Praecipue tamen aedes sacras ubicumque in toto regno suo uetustate conlapsas conperit, pontificibus et patribus ad quorum curam pertinebant ut restaurarentur imperauit, adhibens curam per legatos ut imperata perficerent.

Molitus est et classem contra bellum Nordmannicum, aedificatis ad hoc nauibus iuxta flumina quae et de Gallia et de Germania septentrionalem influunt oceanum; et quia Nordmanni Gallicum litus atque Germanicum assidua /40/ infestatione uastabant, per omnes portus et ostia fluminum qua naues recipi posse uidebantur stationibus et excubiis dispositis, ne qua hostis exire potuisset tali munitione prohibuit. Fecit idem a parte meridiana in litore prouinciae Narbonensis ac Septimaniae3, toto etiam Italiae litore usque Romam contra Mauros nuper pyraticam exercere adgressos. Ac per hoc nullo graui damno uel a Mauris Italia uel Gallia atque Germania a Nordmannis diebus suis adfecta est, praeter quod Centumcellae ciuitas Etruriae per proditionem a Mauris4 capta atque uastata est et in Frisia quaedam insulae Germanico litori contiguae a Nordmannis depraedatae sunt.

Torna su ↑

→ Italiano 18

[Introduzione alla parte successiva dell’opera]

Talem eum in tuendo et ampliando simulque ornando regno fuisse constat. Cuius animi dotes et summam in qualicumque et prospero et aduerso euentu constantiam ceteraque ad interiorem atque domesticam uitam pertinentia iam abhinc dicere exordiar.

→ Italiano Repetitio de domestica eius vita et quas uxores vel concubinas quosque ex eis filios vel filias habuerit et quomodo eos insituerit, et de matre simul ac sorore eius

Post mortem patris cum fratre regnum partitus, tanta patientia simultates et inuidiam eius tulit ut omnibus mirum /42/ uideretur quod ne ad iracundiam quidem ab eo prouocari potuisset.

Deinde, cum matris hortatu filiam Desiderii regis Langobardorum duxisset uxorem1, incertum qua de causa, post annum eam repudiauit et Hildigardam de gente Suaborum, praecipuae nobilitatis feminam in matrimonium accepit; de qua tres filios, Karolum uidelicet, Pippinum et Hludowicum, totidemque filias, Hruodtrudem et Berhtam et Gislam, genuit. Habuit et alias tres filias, Theoderadam et Hiltrudem et Hruodhaidem, duas de Fastrada uxore, quae de Orientalium Francorum, Germanorum uidelicet, gente erat, tertiam de concubina quadam, cuius nomen modo memoriae non occurrit. Defuncta Fastrada, Liutgardam Alamannam duxit, de qua nihil liberorum tulit. Post cuius mortem quattuor habuit concubinas, Madelgardam2 scilicet, quae peperit ei filiam nomine Ruothildem et Gersuindam /44/ Saxonici generis, de qua ei filia nomine Adalthrud nata est, et Reginam, quae ei Drogonem et Hugum genuit, et Adallindem, ex qua Theodericum procreauit.

Mater quoque eius Berhtrada in magno apud eum honore consenuit. Colebat enim eam cum summa reuerentia, ita ut nulla umquam inuicem sit exorta discordia praeter in diuortio filiae Desiderii regis, quam illa suadente acceperat. Decessit tandem post mortem Hildigardae, cum iam tres nepotes suos totidemque neptes in filii domo uidisset. Quam ille in eadem basilica qua pater situs est, apud Sanctum Dionisium, magno cum honore fecit humari.

Erat ei unica soror nomine Gisla, a puellaribus annis religiosae conuersationi mancipata, quam similiter ut matrem magna coluit pietate. Quae etiam paucis ante obitum illius annis in eo quo conuersata est monasterio decessit.

Torna su ↑

→ Italiano 19

[Educazione dei figli e delle figlie]

Liberos suos ita censuit instituendos ut tam filii quam filiae primo liberalibus studiis1, quibus et ipse operam dabat, erudirentur. Tum filios, cum primum aetas patiebatur, more Francorum equitare, armis ac uenatibus exerceri /46/ fecit. Filias uero lanificio adsuescere, coloque ac fuso, ne per otium torperent, operam impendere atque ad omnem honestatem erudiri iussit2.

→ Italiano Qui de filiis eius ante mortem ipsius obierint et qua filium ac filias Pippini filii sui pietate nutrierit, et quam curam filiorum ac filiarum suarum habuerit

Ex his omnibus3 duos tantum filios et unam filiam priusquam moreretur amisit, Karolum, qui natu maior erat, et Pippinum, quem regem Italiae praefecerat, et Hruodtrudem, quae filiarum eius primogenita et a Constantino Graecorum imperatore4 desponsata erat. Quorum Pippinus unum filium suum Bernhardum5, filias autem quinque, Adalhaidem, Atulam, Gundradam, Berhthaidem ac Theoderadam, superstites reliquit. In quibus rex pietatis suae praecipuum documentum ostendit, cum, filio defuncto, nepotem patri succedere et neptes inter filias suas educari fecisset. Mortes filiorum ac filiae pro magnanimitate, qua excellebat, minus patienter tulit, pietate uidelicet, qua non minus insignis erat, conpulsus ad lacrimas.

Nuntiato etiam sibi Hadriani Romani pontificis obitu, quem in amicis praecipuum habebat, sic fleuit ac si fratrem aut carissimum filium amisisset. Erat enim in amicitiis optime temperatus, ut eas et facile admitteret et constantissime retineret colebatque sanctissime quoscumque hac adfinitate sibi coniunxerat.

Filiorum ac filiarum tantam in educando curam habuit ut numquam domi positus sine ipsis caenaret, numquam /48/ iter sine illis faceret. Adequitabant ei filii, filiae uero pone sequebantur, quarum agmen extremum ex satellitum numero ad hoc ordinati tuebantur.

Quae cum pulcherrimae essent et ab eo plurimum diligerentur, mirum dictu quod nullam earum cuiquam aut suorum aut exterorum nuptum dare uoluit; sed omnes secum usque ad obitum suum in domo sua retinuit, dicens se earum contubernio carere non posse. Ac propter hoc, licet alias felix, aduersae fortunae malignitatem expertus est. Quod tamen ita dissimulauit ac si de eis nulla umquam alicuius probri suspicio exorta uel fama dispersa fuisset.

Torna su ↑

→ Italiano 20

De duabus coniurationibus contra eum factis celeriter et iuste terminatis

Erat ei filius nomine Pippinus ex concubina editus1, cuius inter ceteros mentionem facere distuli, facie quidem pulcher, sed gibbo deformis. Is, cum pater bello contra Hunos suscepto in Baioaria hiemaret, aegritudine simulata, cum quibusdam e primoribus Francorum qui eum uana regni promissione inlexerant aduersus patrem coniurauit. Quem post fraudem detectam et damnationem coniuratorum detonsum in coenobio Prumia religiosae uitae iamque uolentem uacare permisit.

Facta est et alia prius contra eum in Germania2 ualida coniuratio. Cuius auctores partim luminibus orbati, partim /50/ membris incolomes, omnes tamen exilio deportati sunt. Neque ullus ex eis est interfectus nisi tres tantum qui, cum se ne conprehenderentur strictis gladiis defenderent, aliquos etiam occidissent, quia aliter coerceri non poterant interempti sunt.

Harum tamen coniurationum Fastradae reginae crudelitas causa et origo extitisse creditur; et idcirco in ambabus contra regem conspiratum est quia, uxoris crudelitati consentiens, a suae naturae benignitate ac solita mansuetudine inmaniter exorbitasse uidebatur. Ceterum per omne uitae suae tempus ita cum summo omnium amore atque fauore et domi et foris conuersatus est ut numqunm ei uel minima iniustae crudelitatis nota a quoquam fuisset obiecta.

Torna su ↑

→ Italiano 21

[Amore per gli stranieri]

Amabat peregrinos et in eis suscipiendis magnam habebat curam, adeo ut eorum multitudo non solum palatio uerum etiam regno non inmerito uideretur onerosa. Ipse tamen prae magnitudine animi huiuscemodi pondere minime grauabatur, cum etiam ingentia incommoda laude liberalitatis ac bonae famae mercede conpensaret.

Torna su ↑

→ Italiano 22

De habitudine corporis eius

Corpore fuit amplo atque robusto, statura eminenti, quae tamen iustam non excederet – nam septem suorum pedum proceritatem eius constat habuisse mensuram – apice capitis rotundo, oculis praegrandibus ac uegetis, naso paululum mediocritatem excedenti, canitie pulchra, facie laeta et hilari. Unde formae /52/ auctoritas ac dignitas tam stanti quam sedenti plurima adquirebatur; quamquam ceruix obesa et breuior uenterque proiectior uideretur, tamen haec ceterorum membrorum celabat aequalitas. Incessu firmo totaque corporis habitudine uirili; uoce clara quidem, sed quae minus corporis formae conueniret. Valitudine prospera, praeter quod, antequam decederet, per quatuor annos crebro febribus corripiebatur, ad extremum etiam uno pede claudicaret. Et tunc quidem plura suo arbitratu quam medicorum consilio faciebat, quos poene exosos habebat, quod ei in cibis assa, quibus assuetus erat, dimittere et elixis adsuescere suadebant.

→ Italiano Quibus excitamentis praecipue sit delectatus

Exercebatur assidue equitando ac uenando; quod illi gentilicium erat, quia uix ulla in terris natio inuenitur quae in hac arte Francis possit aequari.

Delectabatur etiam uaporibus aquarum naturaliter calentium, frequenti natatu corpus exercens; cuius adeo peritus fuit ut nullus ei iuste ualeat anteferri. Ob hoc etiam Aquisgrani regiam exstruxit ibique extremis uitae annis usque ad obitum perpetim habitauit. Et non solum filios ad balneum, uerum optimates et amicos, aliquando etiam satellitum et custodum corporis turbam inuitauit, ita ut nonnumquam centum uel eo amplius homines una lauarentur.

Torna su ↑

/54/

→ Italiano 23

Quibus indumentis uti solitus sit

Vestitu patrio, id est Francico, utebatur: ad corpus camisam lineam et feminalibus lineis induebatur, deinde tunicam, quae limbo serico ambiebatur, et tibialia; tum fasciolis crura et pedes calciamentis constringebat et ex pellibus lutrinis uel murinis thorace confecto umeros ac pectus hieme muniebat, sago ueneto amictus et gladio semper accinctus, cuius capulus ac balteus aut aureus aut argenteus erat. Aliquoties et gemmato ense utebatur, quod tamen nonnisi in praecipuis festiuitatibus uel si quando exterarum gentium legati uenissent. Peregrina uero indumenta, quamuis pulcherrima, respuebat nec umquam eis indui patiebatur, excepto quod Romae semel Hadriano pontifice petente et iterum Leone successore eius supplicante longa tunica et clamide amictus, calceis quoque Romano more formatis induebatur. In festiuitatibus ueste auro texta et calciamentis gemmatis et fibula aurea sagum adstringente, diademate quoque ex auro et gemmis ornatus incedebat. Aliis autem diebus habitus eius parum a communi ac plebeio abhorrebat.

Torna su ↑

→ Italiano 24

Cibi, potus ac dormitionis quod temperamentum habuerit et quid agere solitus sit inter vescentium

In cibo et potu temperans, sed in potu temperantior, quippe qui ebrietatem in qualicumque homine, nedum in se ac suis, /56/ plurimum abhominabatur. Cibo enim non adeo abstinere puterat, ut saepe quereretur noxia corpori suo esse ieiunia.

Conuiuabatur rarissime, et hoc praecipuis tantum festiuitatibus, tunc tamen cum magno hominum numero. Caena cotidiana quaternis tantum ferculis praebebatur, praeter assam1, quam uenatores ueribus inferre solebant, qua ille libentius quam ullo alio cibo uescebatur. Inter caenandum aut aliquod acroama2 aut lectorem audiebat. Legebantur ei historiae et antiquorum res gestae. Delectabatur et libris sancti Augustini, praecipueque his qui De ciuitate Dei praetitulati sunt.

Vini et omnis potus adeo parcus in bibendo erat ut super caenam raro plus quam ter biberet. Aestate post cibum meridianum pomorum aliquid sumens ac semel bibens, depositis uestibus et calciamentis uelut noctu solitus erat, duabus aut tribus horis quiescebat. Noctibus sic dormiebat, ut somnum quater aut quinquies non solum expergescendo, sed etiam desurgendo interrumperet.

Cum calciaretur et amiciretur, non tantum amicos admittebat, uerum etiam si comes palatii3 litem aliquam esse diceret quae sine eius iussu definiri non posset, statim litigantes introducere iussit et, uelut pro tribunali sederet, lite cognita sententiam dixit. Nec hoc tantum eo tempore, /58/ sed etiam quicquid ea die cuiuslibet officii agendum aut cuiquam ministrorum iniungendum erat expediebat.

Torna su ↑

→ Italiano 25

De studiorum eius mirabili vigilantia

Erat eloquentia copiosus et exuberans poteratque quicquid uellet apertissime exprimere. Nec patrio tantum sermone contentus, etiam peregrinis linguis ediscendis operam impendit; in quibus Latinam ita didicit, ut aeque illa ac patria lingua orare sit solitus, Graecam uero melius intellegere quam pronuntiare poterat. Adeo quidem facundus erat, ut etiam dicaculus1 appareret.

Artes liberales studiosissime coluit, earumque doctores plurimum ueneratus magnis adficiebat honoribus. In discenda grammatica Petrum Pisanum diaconem senem2 audiuit; in ceteris disciplinis Alcoinum cognomento Albinum3, item diaconem, de Brittania Saxonici generis hominem, uirum undecumque doctissimum, praeceptorem habuit; /60/ apud quem et rethoricae et dialecticae, praecipue tamen astronomiae ediscendae plurimum et temporis et laboris inpertiuit. Discebat artem conputandi4 et intentione sagaci siderum cursum curiosissime rimabatur.

Temptabat et scribere tabulasque et codicellos ad hoc in lecto sub ceruicalibus circumferre solebat, ut cum uacuum tempus esset manum litteris effigiendis adsuesceret; sed parum successit labor praeposterus ac sero inchoatus.

Torna su ↑

→ Italiano 26

Ornatus ecclesiae quantum ampliaverit

Religionem Christianam, qua ab infantia fuerat inbutus, sanctissime et cum summa pietate coluit, ac propter hoc plurimae pulchritudinis basilicam Aquisgrani exstruxit auroque et argento et luminaribus atque ex aere solido cancellis et ianuis adornauit. Ad cuius structuram cum columnas et marmora aliunde habere non posset, Roma atque Rauenna deuehenda1 curauit.

Ecclesiam et mane et uespere, item nocturnis horis et sacrificii tempore, quoad eum ualitudo permiserat, inpigre frequentabat curabatque magnopere ut omnia quae in ea gerebantur cum qua maxima2 fierent honestate, aedituos creberrime commonens, ne quid indecens aut sordidum aut /62/ inferri aut in ea remanere permitterent. Sacrorum uasorum ex auro et argento uestimentorumque sacerdotalium tantam in ea copiam procurauit ut in sacrificiis celebrandis ne ianitoribus3 quidem, qui ultimi ecclesiastici ordinis sunt, priuato habitu ministrare necesse fuisset.

Legendi atque psallendi disciplinam diligentissime emendauit4. Erat enim utriusque admodum eruditus, quamquam ipse nec publice legeret nec nisi submissim et in commune cantaret.

Torna su ↑

→ Italiano 27

In elemosionis fuerit quam profusus

Circa pauperes sustentandos et gratuitam liberalitatem, quam Graeci eleimosynam uocant, deuotissimus ut qui non in patria solum et in suo regno id facere curauerit, uerum trans maria in Syriam et Aegyptum atque Africam, Hierosolimis, Alexandriae atque Cartagini1, ubi Christianos in paupertate uiuere conpererat, penuriae illorum conpatiens pecuniam mittere solebat, ob hoc maxime transmarinorum regum2 amicitias expetens ut christianis sub eorum dominatu degentibus refrigerium aliquod ac releuatio proueniret.

→ Italiano Quo amore Romanam sedem coluerit et quomodo imperiali nomine sit sublimatus

Colebat prae ceteris sacris et uenerabilibus locis apud Romam ecclesiam beati Petri apostoli. In cuius donaria magna uis pecuniae tam in auro quam in argento necnon et gemmis ab illo congesta est; multa et innumera pontificibus munera missa; neque /64/ ille toto regni sui tempore quicquam duxit antiquius quam ut urbs Roma sua opera suoque labore uetere polleret auctoritate et ecclesia sancti Petri per illum non solum tuta ac defensa, sed etiam suis opibus prae omnibus ecclesiis esset ornata atque ditata. Quam cum tanti penderet, tamen intra XLVII annorum3 quibus regnauerat spatium quater tantum illo uotorum soluendorum ac supplicandi causa profectus est.4

Torna su ↑

→ Italiano 28

[Carlo eletto imperatore]

Ultimi aduentus sui non solum hae fuere causae, uerum etiam quod Romani Leonem pontificem multis affectum iniuriis, erutis scilicet oculis linguaque amputata1, fidem regis implorare conpulerunt. Idcirco Romam ueniens propter reparandum qui nimis conturbatus erat ecclesiae statum, ibi totum hiemis tempus extraxit. Quo tempore imperatoris et augusti nomen accepit. Quod primo in tantum auersatus est ut adfirmaret se eo die, quamuis praecipua festiuitas esset, ecclesiam non intraturum si pontificis consilium praescire potuisset2. Inuidiam tamen suscepti /66/ nominis, Romanis imperatoribus super hoc indignantibus, magna tulit patientia; vicitque eorum contumaciam magnanimitate, qua eis procul dubio longe praestantior erat, mittendo ad eos crebras legationes et in epistolis fratres eos appellando.

Torna su ↑

→ Italiano 29

De studio eius in legibus emendatis

Post susceptum imperiale nomen, cum aduerteret multa legibus populi sui deesse – nam Franci duas habent leges1, in plurimis locis ualde diuersas – cogitauit quae deerant addere et discrepantia unire, praua quoque ac perperam prolata corrigere. Sed de his nihil aliud ab eo factum est nisi quod pauca capitula et ea inperfecta1a, legibus addidit. Omnium tamen nationum leges2 quae sub eius dominatu erant iura quae scripta non erant describere ac litteris mandari fecit.

Item barbara et antiquissima carmina, quibus ueterum regum actus et bella canebantur, scripsit memoriaeque mandauit3. Inchoauit et grammaticam patrii sermonis4.

→ Italiano Quibus noviter appellationibus menses annuos et ventos duodecim insigniverit

Mensibus5 etiam iuxta propriam linguam uocabula inposuit, cum ante id /68/ temporis apud Francos partim Latinis, partim barbaris nominibus pronuntiarentur. Item uentos duodecim propriis appellationibus insigniuit, cum prius non amplius quam uix quattuor uentorum uocabula possent inueniri. Et de mensibus quidem ianuarium wintarmanoth, februarium hornung, martium lenzinmanoth, aprilem ostarmanoth, maium winnemanoth, iunium brachmanoth, iulium hewimanoth, augustum aranmanoth, septembrem witumanoth, octobrem windumemanoth, nouembrem herbistmanoth, decembrem heilagmanoth appellauit.

Ventis uero hoc modo nomina inposuit, ut subsolanum uocaret ostroniwint, eurum ostsundroni, euroaustrum sundostroni, austrum sundroni, austroafricum sundwestroni, africum westsundroni, zefyrum westroni, chorum westnordroni, circium nordwestroni, septentrionem nordroni, aquilonem nordostroni, vulturnum ostnordroni.

Torna su ↑

→ Italiano 30

Ludovicum filium suum qualiter imperialis potentiae ac nominis herede statuit

Extremo uitae tempore, cum iam et morbo et senectute premeretur, euocatum ad se Hludowicum filium, Aquitaniae regem, qui /70/ solus filiorum Hildigardae supererat, congregatis sollemniter de toto regno Francorum primoribus, cunctorum consilio consortem sibi totius regni et imperialis nominis heredem constituit inpositoque capiti eius diademate imperatorem et augustum iussit appellari1. Susceptum est hoc eius consilium ab omnibus qui aderant magno cum fauore – nam diuinitus ei propter regni utilitatem uidebatur inspiratum – auxitque maiestatem eius hoc factum et exteris nationibus nun minimum terroris incussit. Dimisso deinde in Aquitaniam filio, ipse more solito, quamuis senectute confectus, non longe a regia Aquensi uenatum proficiscitur; exactoque in huiuscemodi negotio quod reliquum erat autumni, circa Kalendas Nouembris Aquasgrani reuertitur.

→ Italiano Obitus et sepultura Karoli Magni imperatoris

Cumque ibi hiemaret, mense Ianuario febre ualida correptus decubuit. Qui statim, ut in febribus solebat, cibi sibi abstinentiam indixit, arbitratus hac continentia morbum posse depelli uel certe mitigari. Sed accedente ad febrem lateris dolore, quem Graeci pleuresin dicunt, illoque adhuc inediam retinente neque corpus aliter quam rarissimo potu sustentante, septimo postquam decubuit die, sacra communione percepta, decessit, anno aetatis suae septuagesimo secundo2 et ex quo regnare coeperat quadragesimo septimo, V. Kalendas Februarii, hora diei tertia.

Torna su ↑

→ Italiano 31

/72/

[Sepolcro di Carlo Magno]

Corpus more sollemni lotum et curatum et maximo totius populi luctu ecclesiae inlatum atque humatum est. Dubitatum est primo ubi reponi deberet eo quod ipse uiuus de hoc nihil praecepisset. Tandem omnium animis sedit nusquam eum honestius tumulari posse quam in ea basilica quam ipse propter amorem Dei et domini nostri Iesu Christi et ob honorem sanctae et aeternae uirginis genetricis eius proprio sumptu in eodem uico1 construxit. In hac sepultus est eadem die qua defunctus est arcusque supra tumulum deauratus cum imagine et titulo exstructus. Titulus ille hoc modo descriptus est:

Sub hoc conditorio situm est corpus Karoli magni atque orthodoxi imperatoris, qui regnum Francorum nobiliter ampliauit et per annos XLVII feliciter rexit.
Decessit septuagenarius anno Domini DCCCºXIIIIº, indictione VII, V. kal. febr.

Torna su ↑

→ Italiano 32

De prodigiis quae proxime decessum eius praesagabant

Adpropinquantis finis conplura fuere prodigia, ut non solum alii, sed etiam ipse hoc minitari sentiret.

/74/ Per tres continuos uitaeque termino proximos annos et solis et lunae creberrima defectio et in sole macula quaedam atri coloris septem dierum spatio uisa. Porticus, quam inter basilicam et regiam operosa mole construxerat, die ascensionis Domini subita ruina usque ad fundamenta conlapsa. Item pons Rheni apud Mogontiacum, quem ipse per decem annos ingenti labore et opere mirabili de ligno ita construxit ut perenniter durare posse uideretur, ita tribus horis fortuitu incendio conflagrauit ut, praeter quod aqua tegebatur, ne una quidem astula ex eo remaneret.

Ipse quoque, cum ultimam in Saxoniam expeditionem contra Godofridum regem Danorum1 ageret, quadam die, cum ante exortum solis castris egressus iter agere coepisset, uidit repente delapsam caelitus cum ingenti lumine facem a dextra in sinistram per serenum aera transcurrere; cunctisque hoc signum, quid portenderet, ammirantibus, subito equus quem sedebat capite deorsum merso decidit eumque tam grauiter ad terram elisit ut, fibula sagi rupta balteoque gladii dissipato, a festinantibus qui aderant ministris exarmatus et sine amiculo leuaretur; iaculum etiam, quod tunc forte manu tenebat, ita elapsum est ut uiginti uel eo amplius pedum spatio longe iaceret.

Accessit ad hoc creber Aquensis palatii tremor et in domibus ubi conuersabatur assiduus laqueariorum crepitus. Tacta etiam de caelo, in qua postea sepultus est basilica, malumque aureum quo tecti culmen erat ornatum ictu fulminis dissipatum /76/ et supra domum pontificis, quae basilicae contigua erat, proiectum est. Erat in eadem basilica in margine coronae quae inter superiores et inferiores arcus interiorem aedis partem ambiebat epigramma sinopide scriptum, continens quis auctor esset eiusdem templi; cuius in extremo uersu legebatur: Karolus Princeps2. Notatum est a quibusdam eodem quo decessit anno, paucis ante mortem mensibus, eas quae Princeps exprimebant litteras ita esse deletas ut penitus non apparerent.

Sed superiora omnia sic aut dissimulauit aut spreuit, acsi nihil horum ad res suas quolibet modo pertineret.

Torna su ↑

→ Italiano 33

De divisionibus thesaurorum eius

Testamenta facere instituit, quibus filias et ex concubinis liberos ex aliqua parte sibi heredes faceret; sed tarde inchoata perfici non poterant. Diuisionem tamen thesaurorum et pecuniae ac uestium aliaeque suppellectilis coram amicis et ministris suis annis tribus antequam decederet fecit contestatus eos ut post obitum suum a se facta distributio per illorum suffragium rata permaneret; quidque ex his quae diuiserat fieri uellet, breuiario conprehendit

/78/ Cuius ratio ac textus talis est:

In nomine domini Dei omnipotentis, patris et filii et spiritus sancti, descriptio atque diuisio quae facta est a gloriosissimo atque piissimo domno Karolo imperatore augusto anno ab incarnatione domini nostri Ihesu Christi DCCCºXIº, anno uero regni eius in Francia1 XLºIIIº et in Italia XXXºVIº, imperii autem XIº, indictione IIIIª, quam pia et prudenti consideratione facere decreuit et Domino annuente perfecit de thesauris suis atque pecunia quae in illa die in camera eius inuenta est.2

In qua illud praecipue praecauere uoluit, ut non solum eleimosynarum largitio, quae sollemniter apud christianos de possessionibus eorum agitur, pro se quoque de sua pecunia ordine atque ratione perficeretur, sed etiam ut heredes sui, omni ambiguitate remota, quid ad se pertinere deberet liquido cognoscere et sine lite atque contentione sua inter se conpetenti partitione diuidere potuissent.

→ Italiano Ut duas eorum partes locis sanctis delegaverit

Hac igitur intentione atque proposito, omnem substantiam atque suppellectilem suam quae in auro et argento gemmisque et ornatu regio in illa, ut dictum est, die in camera eius poterat inueniri, primo quidem trina diuisione partitus est.

Deinde easdem partes subdiuidendo de duabus partibus XX et unam partem fecit, tertiam integram reseruauit. Et duarum quidem partium in XX et unam partem facta diuisio tali ratione consistit ut, quia in regno illius metropolitanae ciuitates XX et una esse noscuntur, unaquaeque illarum partium ad unamquamque metropolim per manus heredum et amicorum suorum eleimosynae nomine perueniat, et archiepiscopus qui tunc illius ecclesiae rector extiterit /80/ partem quae ad suam ecclesiam data est suscipiens cum suis suffraganeis partiatur, eo scilicet modo, ut pars tertia suae sit ecclesiae, duae uero partes inter suffraganeos diuidantur. Harum diuisionum quae ex duabus primis partibus factae sunt et iuxta metropoleorum ciuitatum numerum XX et una esse noscuntur unaquaeque ab altera sequestrata semotim in suo repositorio cum superscriptione ciuitatis ad quam perferenda est recondita iacet. Nomina metropoleorum, ad quas eadem eleimosyna siue largitio facienda est, haec sunt: Roma, Rauenna, Mediolanum, Forum Iulii, Gradus, Colonia, Mogontiacus, Iuuauum quae et Salzburg, Treueri, Senones, Vesontio, Lugdunum, Ratumagus, Remi, Arelas, Vienna, Darantasia, Ebrodunum, Burdigala, Turones, Bituriges.3

→ Italiano Ad quid tercia pars deputata sit

Unius autem partis quam integram reseruari uoluit talis est ratio ut, illis duabus in supradictas diuisiones distributis et sub sigillo reconditis, haec tertia in usu cotidiano uersaretur, uelut res quam nulla uoti obligatione a dominio possidentis alienatam esse constaret, et hoc tamdiu quoadusque uel ille mansisset in corpore uel usum eius sibi necessarium iudicaret; post obitum uero suum aut uoluntariam saecularium rerum carentiam eadem pars quattuor subdiuisionibus secaretur; et una quidem earum supradictis XX et unae partibus adderetur, altera, a filiis ac filiabus suis filiisque ac filiabus filiorum suorum adsumpta, iusta et rationabili inter eos partitione diuideretur, tertia uero consueto christianis more in usum pauperum fuisset erogata, quarta simili modo nomine eleimosynae in seruorum et ancillarum usibus palatii famulantium sustentationem distributa ueniret.

Ad hanc tertiam totius summae portionem, quae similiter ut ceterae ex auro et argento constat, adiungi uoluit omnia ex aere et ferro aliisque metallis uasa atque utensilia cum armis et uestibus alioque aut pretioso aut uili /82/ ad uaries usus facto suppellectili, ut sunt cortinae, stragula, tapetia, filtra, coria, sagmata, et quicquid in camera atque uestiario eius eo die fuisset inuentum, ut ex hoc maiores illius partis diuisiones fierent et erogatio eleimosynae ad plures peruenire potuisset.

→ Italiano Quid de capella sua et libris ordinaverit

Capellam, id est ecclesiasticum ministerium, tam id quod ipse fecit atque congregauit, quam quod ad eum ex paterna hereditate peruenit, ut integrum esset neque ulla diuisione scinderetur, ordinauit. Si qua autem inuenirentur aut uasa aut libri aut alia ornamenta quae liquido constaret eidem capellae ab eo conlata non fuisse, haec qui habere uellet dato iustae aestimationis pretio emeret et haberet. Similiter et de libris, quorum magnam in bibliotheca sua copiam congregauit, statuit ut ab his qui eos habere uellent iusto pretio fuissent redempti pretiumque in pauperibus erogatum.

→ Italiano De mensis tribus argenteis et quarta aurea

Inter ceteros thesauros atque pecuniam tres mensas argenteas et auream unam praecipuae magnitudinis et ponderis esse constat. De quibus statuit atque decreuit ut una ex his, quae forma quadrangula descriptionem urbis Constantinopolitanae continet, inter cetera donaria quae ad hoc deputata sunt, Romam ad basilicam beati Petri apostoli deferatur et altera, quae forma rotunda Romanae urbis effigie figurata est, episcopio Rauennatis ecclesiae conferatur; tertiam, quae ceteris et operis pulchritudine et ponderis grauitate multum excellit, quae ex tribus orbibus conexa totius mundi descriptionem subtili ac minuta figuratione /84/ conplectitur, et auream illam, quae quarta esse dicta est in tertiae illius et inter heredes suos atque in eleimosynam diuidendae partis augmento esse constituit.

Hanc constitutionem atque ordinationem coram episcopis, abbatibus comitibusque, qui tunc praesentes esse potuerunt quorumque hic nomina4 descripta sunt fecit atque constituit.

Episcopi: Hildibaldus, Richolfus, Arn, Wolfarius, Bernoinus, Laidradus, Iohannes, Theodulfus, Iesse, Heito, Waitgaudus.

Abbates: Fridugisus, Adalungus, Engilbertus, Irmino.

Comites: Walah, Meginheri, Otulfus, Stephanus, Unruocus, Burchardus, Meginhardus, Hatto, Rihwinus, Edo, /86/ Ercangarius, Geroldus, Bero, Hildigernus, Hroccolfus.

Haec omnia filius eius Hludowicus, qui ei diuina iussione successit, inspecto eodem breuiario, quam celerrime poterat post obitum eius summa deuotione adimplere curauit.

Torna su ↑

[Note alla Prefazione]

1 Qui e nel seguito del testo E. pone come prime parole del capitoletto gli argomenti che in esso saranno trattati. Torna al testo ↑

2 Nella corte altomedievale e feudale il verbo nutrire e derivati indicavano il rapporto di protezione e mantenimento fra il signore e il cortigiano. Torna al testo ↑

3 Cicerone, Tusculanae disputationes I, 3, 6. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 1]

1 Childerico III 714-755, incoronato re nel 741, nel 751 fu deposto da Pipino III il Breve, che fu riconosciuto re, e rinchiuso nel monastero di San Bertino (Sithiu) dove morì. In quel momento era papa Zaccaria (741-752). Torna al testo ↑

2 Stefano II n. ? - † 757, fu papa dal 752. Il 28 giugno 754 nell’abbazia di Saint-Denis Stefano II consacrò re Pipino. È probabilmente in quella circostanza che venne pubblicata la falsa “Donazione di Costantino”. Torna al testo ↑

3 La tonsura era momento di consacrazione alla vita monastica. Alcuni hanno voluto vedere in questo un gesto di umiliazione per Childerico, in quanto i capelli lunghi erano attributo della regalità. Torna al testo ↑

4 E. usa il termine palatii praefectus per nobilitare con un’espressione classicheggiante la carica del maior domus, che in origine si occupava dell’amministrazione dei beni personali del sovrano, poi venne ad assumere competenze sempre più vaste. Torna al testo ↑

5 L’immagine divenuta tradizionale dei “re fannulloni” è dovuta in gran parte a queste parole derisorie della V.K. Torna al testo ↑

6 Il termine precarius, da preco “pregare”, indicava un beneficio concesso provvisoriamente da un ente ecclesiastico ad un laico, che non ne deteneva la legittima proprietà. Si sottolinea nuovamente la condizione umiliante del re di fronte al maior domus. Torna al testo ↑

7 Barba e capelli lunghi erano attributi della regalità, che ancora Carlo Magno esibiva. Secondo alcuni studiosi, anche il carro trainato da buoi, che qui E. ridicolizza, aveva un valore rituale. Torna al testo ↑

8 Quest’assemblea annuale del “popolo” era il “campo di marzo” (che ai tempi di Pipino il Breve divenne “campo di maggio”) ove si riuniva l’esercito franco, con una partecipazione via via prevalente dei maggiorenti del regno; le deliberazione prese in quelle assemblee erano i Capitolari. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 2]

1 Carlo Martello 690-741, figlio di Pipino II di Herstal, fu maestro di palazzo di Austrasia dal 716, di Burgundia dal 717 e di Neustria dal 719. Torna al testo ↑

2 Battaglie di Poitiers 732, e del fiume Berre 737. Torna al testo ↑

3 Nel 741 Carlo Martello divise il regno fra i figli Carlomanno 707-754, a cui assegnò Alemannia, Svevia e Turingia, e Pipino III detto il Breve 714-768, cui assegnò Neustria, Borgogna e Provenza; nel 747 Carlomanno rinunciò al potere ritirandosi prima nel monastero di Subiaco, poi a Montecassino, dove morì nel 754. Rimasto solo, Pipino nel 751 spodestò Childerico e fu riconosciuto re dei Franchi. Torna al testo ↑

4 Il termine Francia indica l’intero regno dei Franchi, non la nazione moderna distinta dalla Germania. In questo senso recentemente gli storici francesi hanno adottato il termine Francie, distinto da France. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 3]

1 Waifre, duca d’Aquitania dal 748, fu ucciso da Pipino nel 768. Gli successe Hunaldo II, che fu duca per pochi mesi nel 768. Torna al testo ↑

2 Pipino muore nel 768; solo Eginardo indica l’idropisia come causa della morte. Torna al testo ↑

3 Solo qui il nome del protagonista compare nalla forma Karlus. Torna al testo ↑

4 A differenza di quanto sostiene E., la divisione del regno fra i figli di Pipino fu diversa da quella che c’era stata tra i figli di Carlo Martello:

  • Divisione del 741:
    • a Carlomanno I (primogenito): Austrasia, Svevia (o Alemannia), Turingia;
    • a Pipino: Neustria, Borgogna, Provenza.
    Gli altri fratelli o fratellastri accettarono questa divisione, tranne Grifone (726-753), che su impulso della madre Swanachilde di Baviera, seconda moglie di Carlo Martello, tentò senza successo di ottenere una parte del regno: alla fine, intercettato nella valle della Maurienne mentre tentava di raggiungere il re dei Longobardi Astolfo, fu ucciso.
  • Divisione del 768:
    • a Carlo (primogenito): Austrasia, Neustria settentrionale, Aquitania nord-occidentale, Turingia;
    • a Carlomanno II: Neustria meridionale, Burgundia, Provenza, Gotia, Alsazia, Alemannia, Aquitania sud-orientale.
    I due sovrani furono incoronati lo stesso giorno, il 9 ottobre 768: Carlo a Noyon, in Austrasia, Carlomanno a Soissons, in Neustria, due città molto vicine, per sottolineare l’unità del regno.

Torna al testo ↑

5 A seconda delle fonti la vedova viene chiamata Teodeberga o Gerbega, il figlio Pipino o Carlomanno. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 4]

1 Il silenzio di E. lascia incerto l’anno di nascita di Carlo Magno, che è collocato dagli studiosi in varie date fra il 742 e il 758. La questione è delicata, poiché il matrimonio fra Pipino e Bertrada è datato al 744, e una data anteriore potrebbe suscitare dubbi sulla nascita legittima del futuro re.

Bertrada di Laon n. 720, detta anche Berthe au Grand Pied, figlia del conte Cariberto di Laon, ebbe un ruolo importante sia nel regno di Pipino che in quello del figlio Carlo. Morì nel 783. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 5]

1 Fronsac è un comune della Garonna. Il nome viene dal latino Frontius con l’aggiunta del suffisso acum. La frase et aedificato castro Frontiaco si trova in un solo manoscritto Torna al testo ↑

2 Lupo II 718-778 fu duca di Guascogna dal 768, dopo la morte di Waifre d’Aquitania. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 6]

1 Adriano I 700-795, fu papa dal 772. Torna al testo ↑

2 Nessun’altra fonte dà notizia di questa opposizione all’impresa di Pipino. Torna al testo ↑

3 Astolfo n. ? - † 756, fu re dei Longobardi dal 749. Torna al testo ↑

4 Ticenum o Ticinum era il nome romano di Pavia, derivato da quello del fiume. In epoca longobarda la città cominciò a chiamarsi Papia. Torna al testo ↑

5 Desiderio (n. ?), re dei Longobardi dal 756 al 774, morì prigioniero in Francia in data imprecisata. Torna al testo ↑

6 Il figlio di Desiderio, Adelchi, associato al trono nel 759, morì a Costantinopoli nel 788. Torna al testo ↑

7 Rotgaudo n. ? fu duca del Friuli dal 774 al 776. Torna al testo ↑

8 Il secondogenito di Carlo Magno, Carlomanno n. 773?777? † 810, fu ribattezzato Pipino nel 781 quando fu incoronato re d’Italia. Torna al testo ↑

9 L’esercito franco, riunito a Ginevra, fu diviso in due parti; una, al comando dello stesso Carlo, scese per la via del Moncenisio e della Val di Susa, l’altro, al comando dello zio Bernardo, per il valico del Mons Iovis (Gran San Bernardo) e la Val d’Aosta. Torna al testo ↑

[Nota al Cap. 7]

1 Qui E. accenna ad una fase precedente della guerra, di cui però non aveva parlato, così come tace delle campagne militari condotte in diverse circostanze da Pipino. Torna al testo ↑

2 La guerra contro i Sassoni dura dal 772 all’804. Torna al testo ↑

3 L’episodio più grave di questa politica di repressione fu il massacro di 4500 prigionieri sassoni compiuto nel 782 a Verden (attuale Bassa Sassonia). Torna al testo ↑

4 Nel 799 gli abitanti della regione Wihmode (compresa fra l’Elba e il Weser), che erano stati fra i più irriducibili nella resistenza contro la conquista franca, vennero deportati a piccoli gruppi in diverse regioni della Neustria e dell’Aquitania. L’episodio richiama una analoga deportazione, descritta da Svetonio, ai danni di Svevi e Sigambri, stanziati nella medesima regione (Vita di Augusto, 21). Torna al testo ↑

[Nota al Cap. 9]

1 La notizia della disfatta compare anche negli Annali reali all’anno 778; l’epitaffio anonimo di Egghiardo ci dà la data del 15 agosto. Non viene indicata la località dello scontro; il nome di Roncisvalle compare solo nella letteratura posteriore. I caduti citati da E. sono:

  • Eggihardus regiae mensae praepositus, cioè addetto agli approvvigionamenti, in lingua germanica siniskalk, quindi un funzionario di altissimo grado;
  • Anshelmus comes palatii, una carica che aveva sostituito quella di maior domus;
  • Hruodlandus praefectus limitis Britanniae, cioè un conte incaricato del governo della zona di frontiera contro i Bretoni; questi appaiono sottomessi nel 786 (cfr. Cap. 10), ma furono oggetto di altri energici interventi da parte di Carlo nel 799 e nell'811, poi ancora ai tempi Ludovico il Pio. Il personaggio, a noi noto come Rolando o Orlando, viene citato solo in questo passo di Eginardo, e non compare in tutti i manoscritti.

Torna al testo ↑

[Note al Cap. 10]

1 Nel 786. Torna al testo ↑

2 Dopo la conquista del regno longobardo e del ducato di Spoleto, anche il duca di Benevento Arechi II, che aveva sposato Adelperga, figlia di Desiderio, dovette sottomettersi, ed ottenne di governare col titolo di principe in nome di Carlo. Morti nel 787 Arechi e il primogenito Romualdo, divenne principe Grimoaldo. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 11]

1 Tassilone III 742-794, duca di Baviera dal 748, aveva sposato Liutberga, figlia di Desiderio. Nel 787 si sottomise; l’anno dopo 788 tentò una ribellione, ma fu sconfitto; la Baviera fu incorporata nel regno franco e Tassilone fu rinchiuso in un monastero, così come la moglie e i due figli Teodone e Teodeberto. Torna al testo ↑

2 In realtà non sono gli Unni ma gli Avari. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 12]

1 Qui E. per la prima volta individua, ad oriente del Sinus Codanus (il Kattegat, già descritto da Plinio il Vecchio Nat. Hist IV 96), il Mar Baltico come un mare chiuso. Torna al testo ↑

2 Sueones: Svedesi. Torna al testo ↑

[Nota al Cap. 13]

1 Col nome di Avares o Huni E. indica una grossa confederazione di popoli, al cui interno prevalevano gli Avari, un popolo turco-mongolo lontanamente imparentato con gli Unni. Essi erano guidati da un capo, indicato col nome turco di Kagan, ed avevano la loro base in un vasto accampamento fortificato detto Ring. Torna al testo ↑

2 Contro gli Avari Carlo guidò personalmente una prima campagna nel 791; le successive furono affidate al figlio Pipino, Re d’Italia. Torna al testo ↑

3Qui E. indica, in ordine gerarchico decrescente, i capi militari dell’amministrazione di Carlo:

  • i praefecti provinciarum, i capi delle marche di confine comprendenti diverse contee: in questo caso Erico, che manteneva il titolo longobardo di dux del Friuli, e Geroldo, Baioarie praefectus;
  • i comites, a capo di singole province;
  • i legati che non avevano un potere territoriale permanente.

Torna al testo ↑

4 Non si capisce in che modo la morte di Erico in Liburnia (Quarnaro) presso Tarsatica (attuale Trsat / Tersatto presso Rjeca / Fiume) sia collegata con la guerra contro gli Avari, che si svolgeva a grande distanza; probabilmente E. è influenzato dalla corrispondenza temporale con la morte di Geroldo. Torna al testo ↑

5 Carlo il Giovane n. 772, figlio di Carlo Magno e di Ildegarda, fu incoronato re dei Franchi nella stessa notte dell’800 in cui il padre fu incoronato imperatore. Fu sempre coinvolto nelle guerre del padre contro i Sassoni. Morì improvvisamente senza figli nell’811. Torna al testo ↑

[Nota al Cap. 14]

1 Göttrik (Gudfred, Godofridus...) fu re dei vichinghi danesi. Viene citato per la prima volta nell’804; fu ucciso da una sua guardia del corpo, forse da un proprio figlio, nell’810. Torna al testo ↑

[Nota al Cap. 15]

1 Carlo regnò dal 9 ottobre 768 al 28 gennaio 814. Eginardo conta gli anni 768 e 814 per intero, di qui il numero di 47 anni totali. Torna al testo ↑

2 È la regione oggi chiamata Franconia (ted. Franken o Frankenland), la parte nordoccidentale della Baviera. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 16]

1 Alfonso II il Casto ca 760-842, fu re delle Asturie dal 783. Il suo regno fu tormentato da conflitti politici e religosi. Subito dopo l’incoronazione, fu detronizzato dallo zio Mauregato, che tenne il potere fino al 788. Durante il suo regno si diffuse l’adozionismo, eresia fortemente contrasta dalla chiesa cattolica e da Carlo Magno. Si attribuisce al suo tempo la scoperta della tomba di San Giacomo Maggiore e l’inizio del pellegrinaggio a Santiago de Compostela. L’espressione proprium suum richiama già un rapporto di tipo feudale. Torna al testo ↑

2 Il termine Scoti all’epoca indica solitamente gli irlandesi. Poiché non abbiamo altra notizia su rapporti fra Carlo e l’Irlanda, qualcuno ha supposto che E. voglia indicare la Northumbria, dove l’influenza del monachesimo irlandese era particolarmente sensibile. Torna al testo ↑

3 Si tratta del califfo abbaside Hārūn al-Rashīd 766-809. Torna al testo ↑

4 Probabilmente qui E. attribuisce un po’ tendenziosamente al califfo i buoni rapporti instaurati da Carlo con il Patriarcato di Gerusalemme. Torna al testo ↑

5 Questo raro elefante bianco, di nome Abū l-ʿAbbās, arrivò a Portovenere nell’ottobre dell’801, svernò a Vercelli e giunse alla corte di Carlo l’anno successivo; morì nell’810, e le sue ossa furono conservate fino al XVIII secolo a Lippstadt. Torna al testo ↑

6 Al momento dell’incoronazione imperiale di Carlo, a Costantinopoli governava la basilissa Irene Sarantapechaina d’Atene 752-803, che aveva fatto uccidere il marito Leone IV e il suo stesso figlio ed erede al trono Costantino VI, governando quindi da sola dal 797 all’802. Il papa Leone III ne approfittò per dichiarare vacante il trono di Costantinopoli. Detronizzata nell’802, morì l’anno succesivo.

Salì così al trono Niceforo I, n. ?, che della basilissa era stato il Logoteta (ministro delle finanze). Nell’811 nella battaglia di Pliska i bulgari inflissero alle truppe imperiali una tremenda sconfitta; lo stesso Niceforo fu ucciso, e la sua testa portata al re bulgaro Krum.

Gli successe il figlio Stauracio, che però era soffriva di una grave ferita subita in quella stessa battaglia. Abricò quindi quasi subito in favore di Michele I Rangabé n. 770ca., e poco dopo morì.

Michele nell’812 riconobbe l’impero carolingio come stato sovrano, ma non il titolo di Imperatore dei Romani dato a Carlo. Gravemente sconfitto dai bulgari nella battaglia di Versinikia, nell’813 abdicò in favore di Leone V l’Armeno, e si ritirò in monastero, dove morì nell’844. Ma non poté evitare che i suoi figli venissero castrati, e quindi esclusi dalla competizione del potere.

Il regno di Leone fu tormentato dalla feroce guerra contro i Bulgari, e dalla ripresa dell’iconoclastia, che l’imperatore favoriva. Leone V fu ucciso dell’820; gli successe Michele II l’Armoriano, un rozzo soldato di origine barbarica. Torna al testo ↑

7 “Abbi il Franco come amico, ma non come vicino”. Si ignora l’origine di questo proverbio greco. Il testo è variamente trascritto nelle diverse edizioni. Torna al testo ↑

[Nota al Cap. 17]

1 La Cappella Palatina, di forma ottagonale, fu ingrandita in epoca gotica con una lunga navata e trasformata in cattedrale. Ancora oggi conserva la tomba di Carlo Magno. Del Palazzo imperiale si conservano poche tracce; sulle antiche fondamenta fu edificato in epoca gotica il Municipio della città. Torna al testo ↑

2 Cinquecento passi dell’epoca corrispondono a circa settecentocinquanta metri. Si trattava dell’unico ponte sul Reno a valle del lago di Costanza. Torna al testo ↑

3 La Septimania, così denominata poicé vi aveva stanza la Legio Septima, comprendeva la zona costiera della Gallia Narbonensis. Torna al testo ↑

4 Qui E. chiama Mauri i musulmani d’africa, così come poco prima ha chiamato Sarraceni i musulmani di Spagna.

Le scorrerie saracene e normanne crebbero progressivamente di intensità, fino alla seconda metà del IX secolo. Gli attacchi in Frisia sono dell’810; Civitavecchia fu presa e saccheggiata nell’813; nell’838 toccò a Marsiglia, nell’842 ad Arles.

La città di Centumcellae fu abbandonata nell’828, in seguito ad una nuova rovinosa invasione saracena. Gli abitanti si rifugiarono una ventina di km più a nord, in una località che prese il nome di Centumcellae poi mutato in Cencelle. Nell’889 tornarono alla città d’origine, cui diedero il nome il nome di Civitas Vetula. Il borgo di Cencelle decadde, ed ora è un sito archeologico. La località non è da confondere con Centocelle, zona del municipio di Roma. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 18]

1 Eginardo non cita l’unione con Imiltrude, di cui sappiamo poco, che era cominciata poco prima dell’incoronazione di Carlo a re dei Franchi. Non è chiaro se la donna fosse una concubina, come E. dice più avanti, oppure sposata con il cosiddetto Friedelehe (“matrimonio fra amanti”), una discussa forma di contratto che aveva solo valore privato. Poco dopo la nascita del figlio Pipino il Gobbo (769~770) Imiltrude fu ripudiata.

Nel 771 Carlo sposò la figlia del re Desiderio. Di questa moglie non ci è perventuo neppure il nome; gli storici la chiamano convenzionalmente Desiderata; il Manzoni le diede il nome di fantasia Ermengarda. Da questo matrimonio non nacquero figli, ed “Ermengarda” fu ripudiata dopo pochi mesi.

Nel 771 Carlo sposò Ildegarda n. 758, di nobile famiglia alamanna. Dal matrimonio nacquero nove figli:

  • Carlo il Giovane 772-811, re dei Franchi nell’800;
  • Adelaide, nata nel 773 o nel 774 e morta quasi subito;
  • Ruotrude 775-810
  • Carlomanno 777-810, ribattezzato Pipino nel 781 quando fu nominato re dei Longobardi;
  • Ludovico il Pio 778-840, che fu l’unico figlio maschio a sopravvivere al padre, succedendogli nell’814 all’Impero;
  • Lotario, gemello del precedente, morto prestissimo;
  • Berta 779-829;
  • Gisela 781-?
  • Ildegarda n. 783; la madre morì in seguito al parto, la bambina pochissimo tempo dopo.

Pochi mesi dopo Carlo sposò Fastrada n. ? † 794, di nobile famiglia franca, da cui ebbe due figlie: Teodorada ed Iltrude.

Poco dopo Carlo sposò l’alemanna Luitgarda, che non ebbe figli e morì nell’800. In seaguito Carlo non si risposò più, ma ebbe diverse concubine.

In quest’elenco, largamente incompleto, non compaiono i figli e le figlie morti in tenera età. Gli storici attribuiscono a Carlo complessivamente una decina di figli maschi e altrettante femmine.

Ai tempi di Carlo la morale corrente non dava ancora molto peso alla molteplicità di rapporti coniugali o extraconiugali. Costumi più rigidi cominciarono ad imporsi immediatamente dopo. Torna al testo ↑

2 Alcuni manoscritti parlano di tre sole concubine, tacendo il nome di Madelgarda e della figlia. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 19]

1 Le “arti liberali” erano la base dell’educazione dell’età clasica; con una sistematizzazione già affermata nel IV-V secolo erano divise in un “trivio” (grammatica, retorica, dialettica) e in un “quadrivio” (aritmetica, geometria, astronomia, musica). Torna al testo ↑

2 Quest’espressione riecheggia un passo della Vita di Augusto di Svetonio:

Filiam et neptes ita instituit, ut etiam lanificio assuefaceret vetaretque loqui aut agere quicquam nisi propalam et quod in diurnos commentarios referretur... LXIV, 4.

Torna al testo ↑

3 In realtà vengono presi in considerazione solo i figli già citati di Ildegarda. Torna al testo ↑

4 Si tratta di Costantino VI, imperatore dal 780 al 797, quando fu deposto e accecato dalla madre Irene. Torna al testo ↑

5 Bernardo “d’Italia” 797-818 fu incoronato Re dei Longobardi nell’810. Nell’817 l’imperatore Ludovico lo estromise dal potere sostituendolo con il proprio figlio Lotario; Bernardo si ribellò, ma fu catturato, accecato, e morì in seguito alle torture nel.l’818. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 20]

1 La “concubina” di cui E. non dice il nome è Imiltrude (vedi Cap. 18 n. 1); il figlio Pipino il Gobbo era escluso dalla successione sia in quanto figlio illegittimo (o di dubbia legittimità), sia per la sua deformità. La congiura è del 791 o 792; i congiurati furono messi a morte, Pipino, costretto alla tonsura, fu rinchiuso prima nel monastero di San Gallo, poi in quello di Prüm. Torna al testo ↑

2 Vi sono pochissime informazioni su questa congiura, sviluppatasi nel 786 nell’abiente dei Franchi di Turingia (“Germania”, termine che qui come nel Cap. 7 indica il mondo dei Germani orientali) e guidata dal conte Hardrad. Non sono neanche chiare le accuse di “crudeltà” rivolte a Fastrada, che non dovette essere molto amata dalla nobilità, tanto che dopo la sua morte non fu possibile seppellirla nelle tombe reali di St.-Denis. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 24]

1 La selvaggina arrosto era il piatto tipico delle classi ricche; i poveri mangiavano poca carne, per lo più bollita, di animali vecchi. Torna al testo ↑

2 Il greco ὰκρόαμα indica genericamente ciò che si ascolta con interesse o piacere; per estensione, colui che fa o dice qualcosa di interessante. Sot e Veyhard-Cosme traducono “artiste” per analogia con la Vita di Augusto di Svetonio (LXXIV, 5) Torna al testo ↑

3 Il conte di palazzo era incaricato dell’amministrazione della giustizia e della risoluzone delle controversie. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 25]

1 Dicaculus, diminutivo di dicax, è un termine rarissimo nella letteratura classica, e ci si chiede da dove E. possa averlo ricavato. L’unico testo che potrebbe averlo ispirato è l’Historia Augusta, dove il termine compare all’inizio della vita di Adriano, nel senso di “persona con linguaggio ironico e tagliente”. Almeno due manoscritti dell’Historia Augusta sembra siano stati usati nel monastero di Fulda nel corso del IX secolo; e su entrambi la parola è segnata a margine come meritevole di interesse. Torna al testo ↑

2 Pietro da Pisa (Petrus Pisanus diaconus) ? - 799, già nel 767 deve aver incontrato una prima volta Carlo a Pavia; dopo la fine del regno longobardo fu chiamato dal sovrano a partecipare al programma di rinnovamento degli studi. Nel 796 era già di nuovo in Italia, dove morì presumibilmente nel 799. Di lui ci rimangono alcuni trattati grammaticali in forma di domanda e risposta. È possibile che E. mnon l'abbia mai incontrato di persona. Torna al testo ↑

3 Alcuino 730-804, un anglosassone formatosi alla scuola di York, fu alla corte di Carlo tra il 786 e il 796; divenne poi abate di San Martino di Tours. Fu il principale autore della “rinascita carolingia”. Nel circolo degli intellettuali era noto con lo pseudonimo di Flacco (terzo nome di Orazio). Fu maestro di E., a cui diede il nome di Bezalel, con allusione alle sue competenze in campo costruttivo Torna al testo ↑

4 Il computus era il calcolo del calendario, necessario per la fissazione delle festività liturgiche. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 26]

1 L’asportazione di marmi, materiali preziosi e opere d'arte dalle chiese di Roma e Ravenna per la costruzione della Cappella Palatina era stata autorizzata da papa Adriano. Torna al testo ↑

2 Una parte della tradizione manoscritta riporta l’espressione quam maxima che è più corretta di qua mazima. Torna al testo ↑

3 Il primo degli ordini minori (ultimi dall’alto) era quello degli ostiarii, qui detti, con forma classica, ianitores. Torna al testo ↑

4 Il documento chiave di quest’azione fu l’Admonitio generalis. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 27]

1 Dopo aver indicato tre grandi regioni d’oltremare, Siria, Egitto, Africa, E. le richiama con le grandi capitali che furono anche centri storici della Chiesa: i patriarcati di Gerusalemme e Alessandria, e la Sede MetropOlitana di Cartagine. Torna al testo ↑

2 Al Cap. 16 E. ha già parlato delle buone relazioni con il califfo Hārūn al-Rashīd. Torna al testo ↑

3 Sul numero di anni di regno vedi Cap. 15 n. 1. Torna al testo ↑

4 Carlo fu a Roma quattro volte:

  • nel 774 durante l’assedio a Pavia, per festeggiare la Pasqua insieme al papa Adriano I;
  • nel 781 i figli Pipino e Lotario, ancora bambini, sono incoronati re d’Italia e di Aquitania;
  • nel 787 nuovamente per le festività pasquali;
  • dal 24 novembre 800 al 25 aprile 801: in quest’occasione fu incoronato imperatore da Leone III
Torna al testo ↑

[Note al Cap. 28]

1 L’attentato del 799 doveva essere fallito, la mutilazione della lingua era considerata così grave da rendere impossibile l’esercizio del ministero sacerdotale. Si fece poi circolare la voce che il papa fosse stato risanato miracolosamente.

In seguito il papa raggiunse Carlo a Paderborn in Sassonia; ma di questo incontro E. non fa cenno.

In tutte queste vicende E. mette in risalto che è sempre il papa a chiedere a Carlo un intervento, atteggiamento che lo mette quindi in condizione di inferiorità Torna al testo ↑

2 Questo passo della Vita Karoli è l’unica fonte che parla di una insoddisfazione di Carlo. Sicuramente la cerimonia era stata preparata da tempo, ma forse Carlo non si aspettava una modalità che faceva apparire l’incoronazione imperiale come un’iniziativa del papa. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 29]

1 Le leggi dei Salii e dei Ripuarii (o Ribuarii) erano state raccolte già a partire dai secoli precedenti; ad esse sono dedicati i Capitolari n. 39 e 41 (MGH p. 103 e p. 117) Torna al testo ↑

1a E. si mostra insoddisfatto dell’attività legislativa di Carlo, che fu invece imponente; forse lui si aspettava l’emanazione di un codice organico su modello romano. Torna al testo ↑

2 Si tratta delle leggi dei Frisi, dei Turingi e dei Sassoni, codificate a partire dal 785 Torna al testo ↑

3 Di questi canti non è rimasto nulla. Torna al testo ↑

4 Anche di questa grammatica della lingua franca non ci è arrivata nessuna informazione. Torna al testo ↑

5 Questa è la traduzione di Alessandro Zironi, in Carlo Magno «Rex barbaricus», nell’ed. di Paolo Chiesa, che presenta lievi varianti rispetto a quella di Michel Sot e Christiane Veyrad-Cosme:

  1. wintarmanoth: “Mese dell’inverno”;
  2. hornung: “Mese bastardo” “Mese del corno”
  3. lenzinmanoth: “Mese della Primavera”;
  4. ostarmanoth: “Mese di Pasqua”;
  5. winnemanoth: “Mese del pascolo / gioia”;
  6. brachmanoth: “Mese del dissodamento”
  7. hewimanoth: “Mese del fieno”;
  8. aranmanoth: “Mese della mietitura”;
  9. witumanoth: “Mese della legna”;
  10. windumemanoth: “Mese della vendemmia”;
  11. herbistmanoth: “Mese dell’autunno”;
  12. heilagmanoth: “Mese sacro”.

Lo Zironi fa notare la corrispondenza di queste denominazioni con il paesaggio agrario dell’Europa centrale renana. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 30]

1 Ludovico fu incoronato imperatore dal padre l’11 settembre 813.

Con la Divisio Regnorum dell'anno 800, Carlo aveva assegnato a Carlo il Giovane il regno dei Franchi, a Pipino il regno d’Italia e a Ludovico l’Aquitania, senza far cenno del titolo imperiale. Con la morte di Carlo (810) e di Pipino (811) l’intera eredità spettò a Ludovico. Torna al testo ↑

2 Carlo muore il 28 gennaio 814. Se aveva settantadue anni, sarebbe dovuto nascere nel 742. Gli storici moderni pensano piuttosto che sia nato il 2 aprile del 748, giorno di Pasqua; sarebbe quindi morto all’età di sessantacinque anni. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 31]

1 L’espressione in vico indica “la città” per eccellenza, cioè Aquisgrana. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 32]

1 Vedi Cap. 14. Torna al testo ↑

2 L’iscrizione riportava versi di Prospero d’Aquitania. Torna al testo ↑

[Note al Cap. 33]

1 Per Francia qui si intende ovviamente il regno ereditato da Pipino; gli edd. traducono Francie. Torna al testo ↑

2 Questo testamento risale all’811, pochi mesi prima della morte di Carlo il Giovane. E. riporto solo il protocollo; quel che segue è una sua sintesi del testo originale. Torna al testo ↑

3 In questa lista delle città metropolitane manca Narbona. Torna al testo ↑

4 Arcivescovi:

  • Ildebaldo di Colonia;
  • Ricolfo di Magonza;
  • Arnone di Salisburgo;
  • Wolfario di Reims;
  • Bernoino di Besançon o di Clermont;
  • Laidrado di Lione;
  • Giovanni di Arles.

Vescovi:

  • Teodolfo d’Orléans;
  • Jesse di Amiens;
  • Heito di Basilea;
  • Waltgaudo di Liegi.

Abati:

  • Fridugiso di San Martino di Tours, succeduto a Alcuino nell’804;
  • Adalungo di Lorsch;
  • Engilberto di Centula (Saint-Riquier);
  • Irmino di Saint-Germain-des-Prés.

Conti, non tutti facilmente identificabili:

  • Wala, cugino di Carlo Magno, poi abate di Corbie; muore Bobbio nell’836;
  • Meginario, conte di Sens;
  • Audulfo o Otulfo, conte di Baviera;
  • Stefano, conte di Parigi;
  • Unruoco, conte di Ternois;
  • Burchardo comes stabuli (connestabile);
  • Meginardo...;
  • Attone, forse l’ostiarius di Carlo Magno;
  • Ricuino, forse conte di Padova;
  • Edo...;
  • Ercangario, forse conte di Brisgovia;
  • Geroldo...;
  • Bero o Bera, conte di Barcellona;
  • Ildigerno...;
  • Roccolfo...

Torna al testo ↑

Torna su ↑