Cronaca di Conques
dall’anno 371 al 1185

Jean Doat (inizi XVIII secolo-1683) divenne Jan de Doat quando acquistò la signoria di Doat (oggi Casteide-Doat nel dipartimento Pyrénées-Atlantiques, regione Nouvelle-Aquitaine; per pur caso aveva già quel cognome).
Come presidente della Chambre des comptes di Pau, suggerì a Pierre de Carcavy, bibliotecario di Colbert, di fargli fare copie di documenti d’archivio di interesse storico. Tra il 1664 e il 1670 visitò 135 archivi, realizzando 258 volumi manoscritti con enorme quantità di materiale diverso proveniente dal sud ovest della Francia.
I documenti relativi a Conques sono conservati nella Biblithèque Nationale di Parigi e classificati come Doat 143 e Doat 144.
Il volume 143 comincia con la trascrizione di una Cronaca di Conques, redatta presumibilmente tra la fine dell’XI e gli inizi del XII secolo.

Secondo la moderna critica storica si tratta in realtà di due documenti, redatti in tempi diversi e per finalità diverse, e in seguito uniti in un medesimo testo.
Il primo documento è una brevissima Cronaca, che fa risalire la fondazione del monastero di Conques al 371. È un testo di scarsissimo valore storico, che interessa solo come testimonianza della violenta polemica tra Conques e Figeac. Venne probabilmente realizzato in funzione del sinodo lateranense del 1076, in occasione del quale Gregorio VII stabilì la supremazia di Conques.
I monaci di Figeac risposero con un’altrettanto fantasiosa → ricostruzione storica.
Nel ms. Doat 143 la presente cronaca è immediatamente seguita dall’→ elenco degli abati di Conques.

Recueil
De diuers Titres concernant
l’Abbaye de Conques,
de l’ordre de Saint Benoist,
Diocese de Rodez

Tome I
Depuis la fondation de ladicte
Abbaye en 371 Jusqu’en 1185

/1r/

Chronique du Monastere de Conques faisant mention de ce qui suit.

  1. De la fondation en l’annee 371.
  2. Du massacre de mille hermites par les Idolatres.
  3. De la premiere destruction et du massacre de grand nombre d’hermites pendant les persecutions d’Aquitaine.
  4. De l’affection que les Rois de France ont eue pour ce Monastere et particulierment Clouis premier Roy Chrestien qui repara et fortifia le lieu lorsqu’il uint en Aquitaine contre Alaric Roy des Gots.
  5. Du premierer restablissement sous la reigle de Saint Benoist.
  6. De la seconde destruction et du massacre de plusieurs religieux par les Sarrasins en l’année 730 auec perte de tous les titres.
  7. Du second restablissement par le Roy Pepin qui fit uenir un sainct homme nommé d’ado [sic] pour /1v/ y establir une congregation de religieux lesquels il entretenoit des deniers de son espargne.
  8. Des liberalités et priuileges de Charlemaigne qui l’enrichit de plusieurs reliques et entr’autres du saint prepuce de nostre Seigneur et luy laissa la letre alphebatique [sic] A. d’or et d’argent pour luy donner le premier rang entre les 24 Monasteres qu’il fonda.
  9. Des liberalités et priuileges de Louis I.e fils de Charlemaigne et de Pepin Roy d’aquitaine son fils lequel ayant fondé le monastere de Figiac soubs le nom de nouuelles~Conques il l’unit et l’assuietit au uieux monastere de Conques et quelques Abés ayans uoulu s’en separer l’union et la dependence furent confirmées par Gregoire 7.e en l’an 1008. [sic]
  10. Des abés du dit monastere l’un desquels y fit porter une partie de la /2r/ teste de saincte foy dont le corps y auait esté deposé du temps de Charles le Chauue.

Sciendum quod in pago Ruthenico per paucos Christicolas in loco qui uallis lapidosa dicebatur qui hodie Conchas dicitur quia inter montes ad instar Conchæ situatos positus est tempore nempe Damasi Papæ1 qui natione hispanus extitit et elegans in uersibus componendis mirus sanctitate ad cuius iussum hyeronimus gloriosus tunc florens Ecclesiasticum officium ordinauit et dictum Damasum de multis quæstionibus informauit. Circa annum domni [sic] trecentesimum septuagesimum primum Conchense Monasterium fuit fundatum, in quo sancta et celebris religio fuit posita exemplo Sanctorum Monachorum Thebaidis et Aegipti nam circa annum uerbi incarnati trecentesimum quinquagesimum nonum stabat Anthonius sanctus primus Cœnobita Eremicola secundus2, nam paulus primus Eremicola in incolatu eremi ipsum præcessit et ipsos duos multitudo magna /2v/ sanctorum Monachorum secuta fuit eorum exemplo simul et instituto, ita enim isti uiri sancti in Cœnobio uallis lapidosæ sanctitate clarebant sub sanctorum Patrum Monachorum antiquorum degentes regula ac institutis quos multi ad eorum exemplum thurificationem linquentes Idolorum sub saluatoris Iesu Euangelio sua colla mittentes eidem saluatori deuotissimi militabant sicque in magnam multitudinem subcreuerunt et sub uno archimandrita3 omnes unanimiter deo famulantes famam et deuotionem ad se traxerunt omnium uicinorum.

Sed hoc antiquus hostis non patiens aliquos istorum sanctorum, propinquos idolorum cultores4, ita contra istos sanctos ira excanduit et zelo armauit fellis inuidiæ quod ad ipsorum necem animati fuerunt sub crepuscolo nempe cuiusdam diei Dominicæ cultores idolorum ad cellas uallis lapidosæ sanctorum Monachorum ibidem degentium quæ hodie Conchas dicitur pagi Ruthenici uenientes una die mille monachos cum eorum archimandrita /3r/ (qui pastorius (non pastornius) nel lat. classico è aggettivo, “pastorale”. pastornium [sic] latine dicitur, Et istis temporibus abbas vocatur), feriente gladio martirio coronarunt qui spernentes terrena nec quærentes fugæ præsidium cælorum culmina intrauerunt. Postque alii Deum quærentes in eadem ualle congregati sunt et ut sui prædecessores in Dei timore cum sancto proposito conuenientes circa annũ Domini quinquasimũ = quingentesimum quinquasimũ [sic] sexagesimum quartum per Theodobertum filium maiorem Childerici Regis Francorum5 cuius tempore fuit maior dolor et gemitus in Dei Ecclesia6 in partibus Aquitaniæ quam tempore diocletianæ persecutionis et maximini imperatorum dictum Cœnobium uallis lapidosæ quod tunc Conchas uocabatur cum innumerosa multitudine Monachorum ibidem occisorum euersum fuit funditus et destructum.

Succrescente postea religione Christiane tertio per Christicolas Dei ordinatione qui ad religionem hodiernam sancti Benedicti7 ipsum locum disponebant dictum cœnobium fuit reparatum in quo multitudo monachorum et sanctorum uirorum sub regulari militia adunitorum Regi Regum deuoto famulabantur obsequio in quo proposito perseuerantes usque de tempora Caroli Martelli8 patris Pipini aui magni Caroli Martelli cuius tempore Sarraceni ex Affrica transfretantes et hispaniam subiugantes et aquitaniam destruentes cum quibus Carolus Martellus uir animo magnanimus bellorum expertissimus inter alios mundi milites strenue dimicauit et ante Tholosam ipsos deuincens semel iterato in Aquitaniam apud Pictauium iuxta turonam9 trecenta septuaginta quinque millia ex eis trucidauit et in Hispaniam redire coegit circa annum Domini septingentesimum trigesimum dictum cœnobium Conchas cum trucidatione multorum monachorum funditus Euersum extitit et ad solum redactum. O felix tellus Cochensis territorii in quo tot Monachorum millia pro Christo ferro trucidata ignota iacent hominibus sed cælesti Curiæ, et in ea [?] habitationibus nota.

In hac destructione ultima Cochensis Cœnobii omnia ipsius instrumenta et ad id pertinentia fuere deperdita sed Pipinus Pater magni /4r/ Caroli uidens cum loca sancta uisitabat locum ipsum deuotissimum ipsum aliqualiter reparauit. Volens quod D’ado [sic] uir religionis sanctisimæ ad locum Conchas ueniret et in eo uiros sanctos sub regulari militia congregaret quod dado sanctissimus uir uitæ uenerabilis multitudinem Monachorum in dicto Loco Conchas adunauit sub tuitione Pipini Regis Gallorum imperatoris10 de cuius ærario Monachis dignam Deo et congruam sostentationem capiebant animabatur autem Rex ad istum locum Conchas diligendum: quia in recuperatione aquitaniæ contra Gayfferũ Ducem Aquitaniæ11, locus is Conchas sui natura tutissimus et ad deffendendum aptissim ad inuadendum paratissimus multum sibi affuerat.

Et quia Reges francorum locum prædictum tenerrime diligebant potissime Rex francorum primus Christianus chlodouicus qui ueniens contra Ducem tunc Aquitaniæ Alaricum Rex Gottorum qui in Tholosa primatum sui Regni tenens et amalricum filium eius12 qui in loco de Conchas habitabat circa annum /4v/ Domini quingentesimum destructum dictum monasterium reparauit et dictum locum muniuit e moriens suo magno filio Carolo præcepit Pipinus quod dictum locum admarat [sic] quem uisitauit reliquis auro et argento et ornamentis infinitis prædictum monasterium ditauit, et Christi umbiclitum [sic] in eo posuit scilicet illam pelliculam quæ pendet pueris in umbilico post ipsorum natiuitatem, et ut in dicto monasterio dicitur circunsisionem [sic] quam sibi auunculus portauit Conchas misit et in quodam uasculo cum umbilico uocato capso [sic] magna reseruatur. Quæ reliquiæ scilicet quacumque sintillæ in magna ueneratione habentur.

Cui monasterio Conchas prima inter monasteria per ipsum fundata13 tribuit literam Alphabeti: A. de auro et argenti ibi relinquens et suis magnis priuilegiis ditans et ipsum Monasterium perfici et diligi per filium suum Ludouicum nomine primi præcepit et fueri qui dictum monasterium suis possessionibus et priuilegiis et Ecclesiis ditauit et post eum /5r/ filius suus Pipinus aquitanorum Rex qui locum Conchas ditescit possessionibus et priuilegiis ditauit et in locum qui figiacus dic[i]tur Monasterium construi præcepit quod nonas [sic] Conchas uocari uolit. Ita tamen ut prædictum monasterium figiaci subditum Priori monasterio Conchas ut membrum capiti consisteret quod seruatum extitit usque ad tempora Ayraldi figiaci Monasterii Monachi qui contra Conchas monasterium Dominum suum se admodum serpentis erexit sed faciente Stephano Conchensi abbate cui secundus in religione non inueniebatur et Begone suo successore figiaci Monasterio Conchensi Monasterio fecit esse subiectum iudicatum per Gregorium Septimum Papam anno Domini millesimo octauo.

Torna su ↑

1. Papa Damaso I (ca. 305-384, papa dal 366) incaricò San Girolamo della traduzione della Bibbia in latino (detta poi la Vulgata). Fu energico sostenitore del credo niceno e della supremazia papale. Torna al testo ↑

2. Sant’Antonio Abate (251-356) condusse una vita eremitica secondo l’esempio di Paolo di Tebe (ca. 230 - ca. 335). Ebbe numerosi seguaci, ma non visse mai in comunità , e solo impropriamente viene detto “abate”. Torna al testo ↑

3. Nel testo non viene nominato nessun abate prima di Dadone. Torna al testo ↑

4. Questi idolatri potrebbero essere gli Unni arruolati dal magister militum Ezio contro i visigoti del regno di Tolosa (433-439). Torna al testo ↑

5. Teodeberto I ca. 504 - ca. 548, re dal 534; era figlio di Teodorico, non di Childerico. Torna al testo ↑

6. Nel 580 Ermenegildo, figlio maggiore del re dei visigoti Leovigildo, si convertì al cattolicesimo e fu proclamato re dai suoi seguaci. Il padre cercò di constringere i rivoltosi a convertirsi all’arianesimo. Ne seguì una violenta persecuzione anticattolica, che terminò solo con la morte di Ermenegildo (585), di Leovigildo (586) e l’ascesa al trono del secondo figlio di Leovigildo, Recaredo, il quale si convertì al cattolicesimo.
In seguito vi fu una nuova ondata di violenze quando gli ariani della Settimania si ribellarono. Torna al testo ↑

7. La dinastia carolingia a partire da Pipino il Breve spinse per l’adozione della regola benedettina in tutti i monasteri, secondo le indicazioni di Benedetto di Aniane. Tale indicazione divenne obbligatoria col Concilio di Aquisgrana del 817. Torna al testo ↑

8. Di qui in avanti si rievocano in modo un po’ disordinato le imprese di diversi sovrani franchi: Clodoveo I (ca. 466-511, re dal 481; è citato più sotto); Carlo Martello (690-741, maestro di palazzo di Austrasia dal 716, di Burgundia dal 717 e di Neustria dal 719); Pipino il Breve (714-768, maestro di palazzo di Neustria dal 741, re dei Franchi dal 751); Carlo Magno (742-814; re dei Franchi dal 768; imperatore dall’800); Ludovico il Pio (778-840; re d’Aquitania dal 781, imperatore insieme col padre dall’813, imperatore da solo e re dei Franchi dall’814); Pipino I (797-838) re d’Aquitania dall’817. Torna al testo ↑

9. Nel 732 i mussulmani di Spagna che puntavano a saccheggiare il monastero di San Martino di Trours furono sconfitti da Carlo Martello vicino a Poitiers, presso la confluenza dei fiumi Clain e Vienne, nel 732. Erano già stati sconfitti nel 721 a Tolosa dal duca d’Aquitania Ottone il Grande. Torna al testo ↑

10. Naturalmente Pipino il Breve non era né re “dei Galli” né tanto meno “imperatore”. Torna al testo ↑

11. Nel 768 dopo un lungo conflitto Pipino sconfisse e uccise il duca ribelle d’Aquitania Waifer. Torna al testo ↑

12. Alarico II 458-507 re dei Visigoti dal 484. Amalarico 502-531 re dei Visigoti dal 510. Torna al testo ↑

13. Questa fondazione ad opera di Carlo Magno contraddice con tutta la ricostruzione precedente. Torna al testo ↑