Bouillet Servières
Sainte Foy
Vierge et Martyre

/707/

Appendices

I

La Passion de sainte Foy et de saint Caprais (2)

Pridie nonas octobris, passio sancte Fidei virginis et martiris.

Magnorum atque inclitorum Caprasii et Fidis, dum eorum passionum merita revolventes ///////, inclinat pocius sermo quam dignis possit laudibus expediri. De quorum gestis atque uirtutibus emula scilicet christianis cultibus antiquitas ipsa celere ocius1 quam ullis tilulorum monumentis volvet2 notitie hominum aliqua exinde memorie commendare. Ego pauca de plurimis que relacione gestorum inveni, stilo titubante perstrinxi. Nam unde primum eius adsummam dictionis exordium, cum tantum mihi beatissimorum martirum /708/ memoriae laudes existant? Non mihi, sed doctorum subpeditare auctoritas, aut illa antiqua poetarum pompa succendere3, tantum laudis tramitem nec explore poteram nec conari. Nam merita Caprasii et Fidis martirum facilius possunlt virtutibus agnosci quam laudibus expediri. Sed quia aridioris ingenii fecunditate minima percellimus4, excusse nos mentis devocio a cordis intima re satagit exempli ostensio, hoc est si a laudibus sanctorum, lingue officio minime jamulante cessamus, voluntale saltim fidei devocione servemus5. Hanc ergo beate passionis causam pro honore gestorum ut copia muneris deitatis permiserit, pauca de plurimis verba castis paginarum carptim in paginis chalamoque insignia testentur, illa utique fide et devocione, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam pro succedencium relatione rei gesta in memoriam nondum intercepit oblivio. Etsi pro martiribus singulis loca singulaque possident ut singule civitates insignes habentur; nec immerito, quia6 domino Jesu Christo animas suas tradiderunt.

Sancta igitur Fides Aginensium civitatis oriauda fuit ex7 parentibus nobilibus et splendidissima8 procreata alumna locis9 ipsius10 nascendi, sed facta est patrona in re11 moriendi. Nobilis veterum generosa stirpe parentum, sed facta est12 munere nobilior, quia stola virginitatis candida fulgens ei fidei in domino Jesu Christo in odorem bone suavitatis; sed prima in civi Aginensi decus et exemplum magni martirii coronam passionis adsumpsit. Vitam temporalem perdere voluit ut possideret eternam, quia a cunabulis dominum Jesum Christum dilexit et suum dixit esse auctorem. Juvenis quidem fuisse dicitur passionis tempore aetate, sed sensu et opere senis apparuit. Pulcra erat facie, sed pulcrior mente. Cum judex juxta solito advenis sed13 ut aut sacrilegis beneficia aut favoris promitteret, aut christiana14 si inveniretur15 vi16 persecucionis inferret, tunc preses nomine Dacianus17 ingressus est civitatem, et continuo beatissimam Fidem arcessiri jussit et suis conspectibus duci precepit.

Cum autem beata Fides a ministris iniquis duceretur, oravit ad Dominum dicens: Domine Jesu Christe qui tuos semper in omnibus adjuvas, adesto nunc mihi famule tue, et prebe hori meo sermonem acceptabilem, quod in conspectu tiranni huius respondeam. Et armavit se scuto inexpugnabili fronti ore//// pectoreque vexillum sanctae crucis depingens, et ita roboratissima18 animo perrexit. Cum autem adstaret eoram preside, blando sermone ait ad eam: Quod est vocabulum nominis tui? Sancta Fides nullo metu terita respondit: Fides vocor. Preses dixit: Qui est] cultus fidei tue? Beata Fides respondit:]19 Ab exordio juventutis christiana sum et domino Jesu Christo devotissima mente servio. Preses dixit: Accipe consilium pulchritudinis atque juventutis tuae necessarium, et cessa ab hac confessione, et sacratissime Diane, sacrificare, quia ipsa est sexui vestro consimilis, et multis te muneiribus faciam diciorem. Sed sancta Fides Spiritu sancto repleta dixit: A parte20 traditionis21 cognovi quia omnes dii gencium demonia, sed tu mihi suadere vis ut eis sacrificare debeam? Preses vero hoc andito ira commotus ait ad eam: Et qui diis nostris demonia dici presumpsisti, aut sacrifica diis, aut diversis te faciam interire tormentis. Sed sancta Fides decus magnum martyrio decorata, has audiens minas, desiderans a terrena vita ad supernam migrare gloriam, in hac vociferatione prorupit diceris: Ego enim pro nomine domini mei Jesu Christi non solum pati sed diversis sum parata inpendi /709/ tormentis. Tunc preses magis furore succensus jussit satellitibus suis ut sanctam Fidem inferrent in lectum hereum et superposita//// per quatuor partes extendi et ignem subponi precepit ut ei tenera membra tam crudeli disrumperentur supplicio. Cuncti adstantes populi hoc videntes una voce clamaverunt dicentes: O impietas et injusta judicia! Innocens et Dî cultrîx et prime dignitatis honore prefulgens cur absque ullo facinore suppliciis mancipatur? Multi enim sunt, quorum ignoramus nomina, qui illam22 videntes constanciam sancte Fidis, crediderunt in domino Jesu Christo, et gloriosam sunt coronam martyrii consecuti.

Eo tempore, cum hec agerentur, a Deo electus sanctus Caprasius, persecucione sacrilegii seviente, cuncti23 illius terre cristicole24 per loca evadencia hujus oberrabant25. Que universa egregius Dei cultor sollicita indagacione perquirens, sub ruppe quadam non longe a civitate a parte septentrionis posita festinus pervenit ibique dum stupefactus cuncta atque universa secreta cogitatione diligenter rimaretur, vidit sanctam Fidem impiorum26 immensitate torqueri. Elevatis igitur oculis27 intnens in coelum oracionem Domino profusis precibus effundebat ut famulam suam sanctam Fidem in presenti certamine faceret esse victricem. Rursusque atleta Christi elevatis oculis celum tota mentis aviditate prospexit, et iterum humo prostratus petebat ad Dominumt ut ei celestem ostenderet virtutem. Tunc28 vidit super sanctam Fidem coronam universis lucentibus et coruscantibus gemmis atque celestibus29 margaritis ornatam, et columbam de nimbibus descendentem super caput sancte Fidis intulisse atque ipsam beatam martirem niveo splendidoque habitu decoratam immenso30 luminis splendore fulgenti31 jam secura palma32 triumphi et bravium salutis fuisse victorie consecutam. At hubi cunctam mirabilem Dei virtutem suis aspectibus manifeste vidisset, gaudiis eternitatis exultans. Tune sanctus Caprasius securus non imparis meritis gloriam subiturus, rupem sub qua habitabat33 dextera sua percussit et continuo inde fons aque emanavit que usque in hodierna die indeficienter decurrit, et tanta virtutis Dei ibidem advenientibus salutem prestare dignatur ut qui fideliter de ac rupe aurierit quocumque tedio detentus fuerit sancti martiris merito consequetur medicinam.

Hilaris alacer intrepidusque cunctis ignorantibus, locum34 martirii hubi sancta Fides ad patibulum comprehnsa tenebatur improvisus advenit. Quem impius tirannus statim suis aspectibus statui jussit. Ille vero intrepidus coram preside stetit, et preses ei nomen patriam unde esset genusque perquirebat. Cui beatus Caprasius respondit dicens: In primis quod preclarum est christianus sum et regeneratus in baptismo a sacerdete confirmato nomine Caprasius nuncupor. Preses autem voluit blanditiis eum suadere, ait: video te decorissimum juvenem; si susceperis sermones meos poteris in palacio35 primus vocari et amicicia36 principis et multa consequi predia. Sed sanctus Caprasius celestibus mirabilibus admonitus ait: In illius desidero habitare palacio quem ab baptismo dilexi, et redemptorem omnium in se credentibus37 cognovi. Preses dixit: Ita tecum volo agere quousque recipias promissionem jam dictam ut38 predia. Sanctus Caprasius dixit: Ab illo credo consequi indeficientia predia qui est fidelis in verbis suis et sanctus in omnibus operibus suis. Preses autem ut vidit immutabilem mentem ejus et sermonem, ait39 suis: Vereor cum omine /710/ isto diucius sermonibus certare ne ab eo diucius fatigatus vincar. Tunc jubet ministris eum adsumi et sine ulla pietate carnes ejus laniari. Cumque hoc factum fuisset, fortiter penas tolleravit, videntibus universis qui aderant quorum tormentorum generibus cruciabatur juventus ominibus40 luctus invasit et occulis suis rigabant lacrimis dicentes: O impietas et inaudita judicia! Quia erat beatus martir Caprasius amabilis omnibus specialis41 valde angelicum abens vultum. Sed cum nulla vi omnis42 argumentis neque blandiciis neque terroribus flecteri gloriosissimi martiris animum prevaleret, duci eum ad delubrum precepit (1) et geminatam43 passionis gloriam44 cum beatissima martiris45 Fide consummatione certaminis amputatis capitibus gloriam46 coronavit, ut quorum fuit pulchra, venerabilis atque Deo placens vita, esset pulcrior et immarcescibilis in martirii societate felicitas. Dignam felicemque Aginensium urbis locum computamus qui origine martirii47 et gloriosa certamina meruit habere et sepulturam.

De quorum martirum passione pridie nonas hoctubris nos gaudere et inlustrare voluit qui gloriatur in sanctis48 dominus Jesus Christus cui est honor et gloira in secula seculorum. Amen (2).

Eo tempore in locum martirii sui, propter terrorem gentiliam, ut corpus humaretur metuentibus christianis, non dignam sepulturam accepit, ut venerandas ibi sanctas reliquias non tam sepellire quam condere viderentur, donec sanctus Dulcidius episcopatum Agenensis urbis indeptus est, et statim ad hanc operam redit49 ut pulcra basilica50 ad recondendum sancti martiris corpus sepultura fabricaret quod ejus meritis adjutus celere tempore construxit. Qui cum venerandi hac51 transferendi illud52 martiris reliquias dubitaret non pro sua increduliate sed pro ipsius honore et sepulchrum tante magnitudinis nec aperire presumeret nec movere ne aliqua diminucione membrorum injuriam sanctis reliquiis inferret. Diu ergo53 in se revolvens adtamen per quietem somni sensit ne infideliter negligeret quod fideliter credidisset, sed ut magis hoc martiribus prospicere54 ad honorem et credentibus ad salutem; suorum55 monachorum56 et multorum inito57 consilio, ad locum Venerabilis sEpulture constiterunt et secum commitante58 beatus Dulcidius retulit59 quibus fecisset. Eum commitantem beatus Dulcidius quibus ad commemorandi sanctas reliquias una esset voluntas. Mox huniversus christianus consensit in secula seculorum. Amen.

La terminaison, dans le manuscrit P, étant évidemment tronquée par le copiste, nous reproduisons ci-dessous celle du manuscrit M, en reprenant avant les dernières lignes qui sont inintelligibles dans P. Nous donnons le texte non corrigé; si nous reproduisons quelques corrections ou additions, nons en avertissons dans les notes.

Statimque monitus et multorum firmatus consilio ad locum venerabilis sépulture /711/ multis secum comitantibus beatus Dulcidius advenit cupiens60 quo ad commovendum sanctas reliquias una esset omnium concordia et voluntas61 ut manus perfi[cien]do operi adpo[ne]re sunt conati62.

Mox universos christianos infestus circumstetit orror ob stuporem necnon63 animi tandem vox omnium64 faucibus hesit. Cuncti igitur circumstantes populi utriusque sexus una cum sacerdotibus fixis genibus in oratione prosternuntur. At ubi Dulcidius episcopus de oratione surrexit admota manu ad movendam gloriosissimi martyris65 sepulturam manu propria levavit mirabile dictu ejusdem sepulture machina66 cum tanta velocitate et alacritate ad basilice conplacitum sibi locum pervenit. Ut viri strenui qui ad tollendo predicti potius sequi quam tollere viderentur. Ibique pulcherrime tumulatur ut de reliquo beneficii sui gratia nullus se postulantium concedere67 abnegaret. Ille denique prioris sepulture locus68 exceptione effusi sanguinis sanctificationis gratiam promeruit. Iste donatus pretiosi corporis presentia gloriatur. Tantum autem idem beneficii et meriti locus meruit sepulture, ut a quocumque fuerit fideliter invocatus, promptus intercessor assistat apud Dominum Jesum Christum, cui gloria est cum eterno Patre per infinita secula seculorum. Amen(1).

Traduction du prologue qui précède

A la pensée des faits glorieux de la passion des grands et illustres saints Caprais et Foy, la langue reconnaît son impuissance pour les célébrer dignement. D’ailleurs la haine jalouse de l’antique paganisme à l’égard de la religion chrétienne a voulu faire le silence autour des actes merveilleux de ces saints, afin d’en abolir la mémoire et d’empêcher qu’aucune connaissance n’en parvienne à la postérité.

Pour moi, ayant trouvé de nombreux éléments dans la relation des actes de nos saints, je me suis borné à faire un choix parmi eux et à en composer un récit très concis, bien que dans un style mal assuré,

Mais par quoi commencer mon œuvre? Je suis ébloui par tant de faits dignes d’être célébrés dans la vie de nos bienheureux martyrs. Il aurait fallu que je fusse inspiré par l’autorité des docteurs et enflammé par l’antique magnificence des poètes pour mener à bonne fin ou même pour tenter d’entreprendre une œuvre aussi ardue. Il est plus aisé en effet de concevoir de l’admiration pour les actions glorieuses de nos martyrs Caprais et Foy que de les célébrer dignement.

Mais si nojtre stérile génie nous refuse toute éloquence, du moins que la piété anime notre faible esprit et l’excite à proposer à l’imitation leurs grands exemples; et si notre langue refuse son service pour célébrer les louanges de nos saints, du moins offrons-leur le témoignage de notre vénération et de notre foi comme un hommage de notre bonne volonté.

Puisque nous avons entrepris, dans ce récit de leur passion, de célébrer leurs nobles actions, dans la mesure que Dieu daignera nous accorder, nous nous appli- /712/ querons à choisir un petit nombre de matériaux, cueillis parmi le grand nombre de ceux qui ont été publiés dans divers écrits, et nous y apporterons la même foi et le même amour qui nous ont transmis les actes du martyre. Si nous usons de cette concision, c’est que, grâce aux traditions transmises par les générations, la mémoire de ces faits n’est pas encore ensevelie dans l’oubli.

Chacun des lieux, il est vrai, chacune des cités qui possèdent quelque martyr se glorifient de leur saint; mais ce n’est pas sans raison, car ces héros ont livré leur vie pour Notre-Seigneur Jésus-Christ.

[Note a pag. 707]

(2) Le texte que nous publions ici est celui d’un manuscrit du commencement du xe siècle, qui provient de l’abbaye de Saint-Martial de Limoges, et qui est conservé à la Bibliothèque Nationale, sous la cote: lat. 5301 (fol. 328r-329v). Nous lui avons assigné l’initiale P. (Vr plus haut, p. 394). On trouvera dans les notes les principales variantes offertes par la version non corrigée du manuscrit H 152 de la Bibliothèque de l’Ecole de médecine de Montpellier: il remonte aussi au xe siècle et nous le désignons par la lettre M.

Les parties de ce texte qui sont imprimées en caractères ordinaires constituent les anciennes passions de sainte Foy et de saint Caprais, primitivement distinctes; le reste, imprimé en italiques, a été ajouté dans un remaniement postérieur. – Cf. Saltet, Etude critique sur la Passion de sainte Foy et de saint Caprais, dans le Bulletin de littérature ecclésiastique, publié par l’Institut catholique de Toulouse, livraison de juin 1899. Cette étude contient un essai de restitution du texte de la Passion de sainte Foy. Torna al testo ↑

1. silere potius.  ↑ 

‑ 2. voluit.  ↑ 

[Note a pag. 708]

‑ 3. succederet.  ↑ 

‑ 4. percellimur.  ↑ 

‑ 5. servimus.  ↑ 

‑ 6. quia pro.  ↑ 

‑ 7. et.  ↑ 

‑ 8. splendidissimis.  ↑ 

‑ 9. loci.  ↑ 

‑ 10. ipsius jure.  ↑ 

‑ 11. jure.  ↑ 

‑ 12. est Christi.  ↑ 

‑ 13. advenisset.  ↑ 

‑ 14. christianis.  ↑ 

‑ 15. innenirentur.  ↑ 

‑ 16. vim.  ↑ 

‑ 17. Les deux mots « Nomine Dacianus » sont remplacés par ceux-ci: cujus nomen nostra sollicitudo non potuit invenire.  ↑ 

‑ 18. roboratissimo.  ↑ 

‑ 19. Les mots intercalés entre crochets sont une addition de M: nous avons vu, dans l’Etude critique, que ces mots avaient été omis par mégarde par le copiste de P.  ↑ 

‑ 20. pat erna. (sic)  ↑ 

‑ 21. traditione.  ↑ 

[Note a pag. 709]

22. In illa die.  ↑ 

‑ 23. cuncta.  ↑ 

‑ 24. Les trois mots précédents manquent.  ↑ 

‑ 25. A la place de ces trois mots, ceux-ci: profugus aberrabat.  ↑ 

‑ 26. impiorum penarum.  ↑ 

‑ 27. P porte ici en surcharge: Beatus Caprasius.  ↑ 

‑ 28. Namque ubi de oratione surrexit.  ↑ 

‑ 29. celestibus et innarrabilibus margaritis.  ↑ 

‑ 30. immensique.  ↑ 

‑ 31. fulgentem.  ↑ 

‑ 32. securam palmam.  ↑ 

‑ 33. stabat.  ↑ 

‑ 34. ad locum.  ↑ 

‑ 35. palacio principis.  ↑ 

‑ 36. amicitias.  ↑ 

‑ 37. credentium.  ↑ 

‑ 38. vel.  ↑ 

39. ait sociis.  ↑ 

[Note a pag. 710]

(1) La Passion de saint Caprais se terminait probablement par les mots: Et amputato capite martyrii gloriam coronavit, qui se lisent plus bas et qui auront été mis au pluriel par le rédacteur. Torna al testo ↑

(2) Cette phrase, comme nous l’avons dit dans l’Etude critique, a été transposée et doit former la conclusion de la Passion de sainte Foy. Torna al testo ↑

‑ 40. omnibus.  ↑ 

‑ 41. spetiosus.  ↑ 

‑ 42. nulla jurium argumentis.  ↑ 

‑ 43. geminata.  ↑ 

‑ 44. gloria una.  ↑ 

‑ 45. martire.  ↑ 

‑ 46. martyrii gloria.  ↑ 

‑ 47. originem martyrum.  ↑ 

‑ 48. sanctis suis.  ↑ 

‑ 49. se dedit.  ↑ 

‑ 50. pulchram basilicam.  ↑ 

‑ 51. ac.  ↑ 

‑ 52. illuc.  ↑ 

‑ 53. ergo ista.  ↑ 

‑ 54. proficeret.  ↑ 

‑ 55. statimque.  ↑ 

‑ 56. monitus.  ↑ 

‑ 57. firma tus. (sic)  ↑ 

‑ 58. sepulture multis secum comitantibus.  ↑ 

‑ 59. advenit.  ↑ 

[Note a pag. 711]

(1) Au sujet de la Passion de sainte Foy et de saint Courais, voir les Fastes épiscopaux de l’ancienne Gaule, par M. l’abbé Duchesne, t. II, p. 144-146. Cet ouvrage vient de paraître pendant la correction de ces pages. Torna al testo ↑

60. Add. interlin.  ↑ 

‑ 61. Les 3 mots précéd. sont ajoutés en marge.  ↑ 

‑ 62. Les 7 mots précéd. sont ajoutés en marge, et quelques-uns sont tronqués par la reliure.  ↑ 

‑ 63. Add. interlin.  ↑ 

‑ 64. Add. interlin.  ↑ 

‑ 65. Correct. gloriosissimorum martyrum.  ↑ 

‑ 66. Les 3 mots précéd. sont ajoutés au-dessus de la ligne ou en marge.  ↑ 

‑ 67. Les 4 mots précéd. sont ajoutés au-dessus de la ligne ou en marge.  ↑ 

‑ 68. Les 4 mots précéd. sont ajoutés entre les lignes.  ↑